“Πότε θα κάνεις μπάνιο επιτέλους;” Όταν ο έφηβος δεν πλένεται

Δεν είναι ασυνήθιστο για τα παιδιά, και ιδιαίτερα για τους/τις προέφηβους, να περνούν φάσεις παραμέλησης της προσωπικής τους υγιεινής. Αυτό το γεγονός μπορεί να έχει «δύσοσμες» επιπτώσεις με το δεδομένο ότι η προεφηβεία είναι περίοδος έναρξης σωματικών και ορμονικών αλλαγών που, σε συνδυασμό με τις αυξημένες αθλητικές δραστηριότητες, συμβάλλουν στην αυξημένη λιπαρότητα του δέρματος και των μαλλιών και εντείνουν την μυρωδιά του σώματος. Θα σας μιλήσω για το τι μπορούμε να κάνουμε για ενθαρρύνουμε τους εφήβους στην τήρηση της προσωπικής τους υγιεινής και επίσης για το πότε η παραμέληση της υγιεινής οφείλει να μας ανησυχήσει.

Η στάση του παιδιού μας απέναντι στην προσωπική του υγιεινή δεν προκύπτει στα χρόνια της εφηβείας, αλλά διαμορφώνεται μέσω των οικογενειακών και των ευρύτερων μηνυμάτων από τα πρώτα παιδικά χρόνια. Ξεκινώντας, εστιάζουμε στην πρόληψη: Μαθαίνουμε στα παιδιά από την προσχολική ακόμα ηλικία τη σημασία της προσωπικής υγιεινής για τη σωματική μας υγεία, τη συναισθηματική ευεξία και την ομαλή κοινωνική συνδιαλλαγή. Μιλάμε στα μικρά παιδιά με απλά λόγια για το πόσο σημαντικό είναι να κάνουμε μπάνιο και να πλένουμε συχνά τα χέρια μας, να βουρτσίζουμε τα δόντια μας και να φοράμε καθαρά ρούχα. Τους εξηγούμε τη σχέση μεταξύ της καθαριότητας και της μετάδοσης μικροβίων και ασθενειών, χωρίς βέβαια να τα φοβίζουμε με υπερβολές και συναισθηματικά φορτισμένες περιγραφές. Φροντίζουμε μέσω του παιχνιδιού να έχουν τα παιδιά κίνητρο για το μπάνιο τους και να το εντάσσουμε στην καθημερινή τους ρουτίνα ως διασκεδαστική δραστηριότητα και μέθοδο χαλάρωσης. Και, εννοείται, ότι όπως κάνουμε και για κάθε άλλη επιθυμητή συμπεριφορά, φροντίζουμε να αποτελούμε εμείς οι ίδιοι πρότυπο για τα παιδιά μας μέσα από τη δική μας συμπεριφορά. Σας υπενθυμίζω ότι τα λόγια μας δεν έχουν ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα αν δεν εφαρμόζουμε εμείς πρώτοι αυτό που ζητάμε από το παιδί μας. Έτσι, για παράδειγμα όσο συχνά και να του λέμε να πλένει τα χέρια του όταν επιστρέφει στο σπίτι, αν δεν το κάνουμε εμείς οι ίδιοι, υπάρχουν λίγες πιθανότητες να το επιλέξει και το παιδί μας ως συμπεριφορά.

Φτάνοντας το παιδί μας λοιπόν στην προεφηβεία, έχει διαμορφώσει ένα υπόβαθρο κατανόησης και εφαρμογής των βασικών κανόνων υγιεινής και έχει εντάξει την περιποίηση του σώματος και της εμφάνισής του στη καθημερινή του ρουτίνα. Παρόλα αυτά, το φαινόμενο της παραμέλησης της προσωπικής υγιεινής είναι συχνό στην προεφηβεία.

Γιατί οι προέφηβοι παραμελούν την προσωπική τους υγιεινή; Μια απλή εξήγηση, χωρίς ψυχολογικές προεκτάσεις, είναι η βαριεστημάρα. Τι εννοώ; Τα παιδιά βαριούνται να διακόψουν το παιχνίδι τους ή κάποια άλλη δραστηριότητα που τα ευχαριστεί προκειμένου να ασχοληθούν με κάτι που εντάσσουν στην κατηγορία του χρονοβόρου και υποχρεωτικού. Είναι προσανατολισμένα στο παρόν και στην ευχαρίστηση που αντλούν από οτιδήποτε κάνουν τώρα και δεν υπολογίζουν τις συνέπειες στο άμεσο μέλλον όπως κάνουμε εμείς οι ενήλικες. Προσθέστε σε αυτά και την τάση του προέφηβου να ονειροπολεί και θα κατανοήσετε καλύτερα την άρνησή του να κάνει μπάνιο. Επίσης, με το να αρνούνται να συμμορφωθούν σε κάτι που αποτελεί απαίτηση του ενήλικου κόσμου, δηλώνουν την ανάγκη τους για προσωπικό στίγμα στις επιλογές τους και διαφοροποιούνται από τον κόσμο των ενηλίκων. Συχνά επίσης οι προέφηβοι δεν έχουν ακόμα αναπτύξει επαρκείς δεξιότητες που να τους επιτρέπουν να οργανώνουν τον χρόνο μέσα στη καθημερινότητά τους με τρόπο αποτελεσματικό ώστε να προλαβαίνουν και ό,τι επιθυμούν και ό,τι χρειάζεται να κάνουν.

Τι να κάνετε; Συζητήστε με τον/την νεαρό έφηβο για τις αλλαγές της ήβης και την αναγκαιότητα της προσωπικής του υγιεινής. Ζητήστε την άποψή του για το θέμα και ακούστε τι έχει να σας πει. Βοηθήστε τον να αντλήσει ευχαρίστηση μέσα από την περιποίηση του σώματος και της εμφάνισής του. Ενθαρρύνετέ τον μέσα από παιχνίδι και διασκέδαση να επιλέξει ο ίδιος προϊόντα περιποίησης που του αρέσουν, να κάνει συνδυασμούς καθαρών ρούχων. Βοηθήστε τον να κάνει το καθημερινό μπάνιο διασκέδαση θυμίζοντάς του την απόλαυση που αντλούσε σε μικρότερες ηλικίες παίζοντας μέσα στη μπανιέρα. Παρόλο που σε μεγαλύτερες ηλικίες ο φόρτος των δραστηριοτήτων δεν επιτρέπει να αφιερώνουμε πολύ χρόνο σε πρακτικές προσωπικής υγιεινής, αυτό δε σημαίνει ότι όλα χρειάζεται να έχουν διεκπεραιωτικό χαρακτήρα. Αν μπορέσει για παράδειγμα ο έφηβος να εντάξει το στοιχείο της διασκέδασης στην καθημερινή ρουτίνα του μπάνιου, θα γίνει πιο πρόθυμος στο να το κάνει.

Φυσικά όταν σας λέω να μιλήσετε με τον έφηβο για αυτά τα θέματα δεν εννοώ να μιλήσετε μια φορά ούτε εννοώ να κάνετε κάποια διάλεξη. Εννοώ να βρίσκετε αφορμές για συζήτηση μέσα στην καθημερινότητα, να εστιάζετε σε πρακτικές πλευρές και να αποφεύγετε το «κήρυγμα» γιατί, όπως ξέρετε, είναι κάτι στο οποίο όλοι οι έφηβοι κλείνουν τα αυτιά τους. Μιλήστε με υπομονή και ακούστε με ανοιχτή διάθεση. Χρησιμοποιήστε χιούμορ. Αστειευτείτε, αλλά προσέξτε να μην γίνεστε ειρωνικοί και σαρκαστικοί. Σε καμία περίπτωση μην πείτε στο παιδί σας ότι «βρωμάει», σε καμία περίπτωση μην κάνετε μορφασμούς ή χειρονομίες που να δείχνουν αποδοκιμασία. Αν μπορείτε να κάνετε κάποιο χιουμοριστικό σχόλιο χωρίς να προσβάλλετε το παιδί σας, αυτό θα εκτονώσει την κατάσταση. Αν όμως δεν είστε σίγουροι, επειδή τα όρια μεταξύ αστείου και προσβολής είναι πολύ ρευστά, και επειδή οι προέφηβοι και οι έφηβοι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι σε οτιδήποτε μπορεί να έχει κόστος στην εικόνα και το αίσθημα για τον εαυτό τους, αποφύγετε την απόπειρα για χιούμορ και μιλήστε σοβαρά και πρακτικά χωρίς επικριτική διάθεση και γκρίνια. Επίσης, η συνεχής γκρίνια μπορεί να κάνει ένα ζήτημα επίκεντρο αναμέτρησης δυνάμεων. Αυτό είναι σίγουρα κάτι που θα πρέπει να αποφύγετε. Μην αφήσετε το ζήτημα της προσωπικής υγιεινής να γίνει πεδίο αναμέτρησης δυνάμεων. Είναι ένα ζήτημα που θα πρέπει να σας απασχολεί ως προς τις πρακτικές του παραμέτρους και όχι ως προς ψυχολογικές προεκτάσεις που μπορεί, αλλά δεν χρειάζεται σε καμία περίπτωση, να αποκτήσει. Σας υπενθυμίζω ότι χρειάζεται πολύ προσεκτική ιεράρχηση των ζητημάτων για τα οποία αξίζει να έρθουμε σε αντιπαράθεση και να συγκρουστούμε με τον έφηβο και δεν πιστεύω ότι η προσωπική υγιεινή χρειάζεται να περιλαμβάνεται σε αυτά τα ζητήματα. Μην επαναλαμβάνετε τις ίδιες νουθεσίες και απαιτήσεις που έχετε δει ότι δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Βοηθήστε τον προέφηβο και τον έφηβο σε πρακτικό επίπεδο. Βοηθήστε τον να οργανώσει πιο αποτελεσματικά τον χρόνο του μέσα στην καθημερινότητα. Επικεντρώστε στην επίλυση και όχι στην αναζήτηση βαθύτερων προεκτάσεων. Επιβραβεύστε τον για την τήρηση της προσωπικής του υγιεινής, για οποιαδήποτε πρωτοβουλία παίρνει και για την κάθε του προσπάθεια ακόμα και αν δεν είναι ολοκληρωμένη ή τέλεια. Εστιάστε συνολικότερα στη σχέση σας με το παιδί σας και μην αντιδράτε υπερβολικά σε μεμονωμένες συμπεριφορές. Μην παίρνετε τη στάση του προσωπικά. Δεν αποφεύγει να πλυθεί και να αλλάξει για να σας πάει κόντρα, ούτε για να σας εκνευρίσει και να σας κάνει να αισθανθείτε άσχημα, εκτός φυσικά και αν η γενικότερη σχέση σας με το παιδί σας είναι ανταγωνιστική. Σε αυτήν την περίπτωση, είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιεί την άρνησή του για καθαριότητα ως όπλο στον μεταξύ σας ανταγωνισμό. Τότε, σίγουρα αυτή η άρνηση αποτελεί μία μόνο από πολλές τέτοιου είδους εκδηλώσεις του παιδιού σας. Σε αυτήν την περίπτωση, θα πρέπει να εστιάσετε – είτε μόνοι σας είτε με τη βοήθεια του ειδικού – στην αποκατάσταση της θετικής επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Είναι σίγουρο ότι αυτή η αλλαγή θα δώσει το περιθώριο στον έφηβο να αλλάξει τις επιλογές του, αφού δεν θα υπάρχει πια η ανάγκη να σας ανταγωνίζεται. Αν αισθάνεστε ότι νευριάζετε με τη συμπεριφορά του παιδιού σας παραπάνω από όσο χρειάζεται και δεν καταφέρνετε να διατηρείτε ένα φιλικό και ήρεμο κλίμα στην οικογένεια, αναζητήστε παράγοντες που επηρεάζουν τα δικά σας συναισθήματα και τη δική σας στάση και επιδιώξτε προσωπική αλλαγή προκειμένου να απεμπλακείτε από τον φαύλο κύκλο της απώλειας ελέγχου και των θυμωμένων, δυσλειτουργικών αντιδράσεων απέναντι στο παιδί σας. Δε βλάπτει ακόμα να ανασύρετε και την εικόνα του εαυτού σας σε αυτές τις ηλικίες. Αν περάσατε κάποια παρόμοια φάση, θα αισθανθείτε μεγαλύτερη κατανόηση για τη φάση που περνάει το παιδί σας.

Αν πιστεύετε ότι η σωματική οσμή του παιδιού σας είναι έντονη, αν το δέρμα του είναι υπερβολικά λιπαρό, αν δηλαδή υπάρχουν ιδιαίτερα ζητήματα που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της προσωπικής του υγιεινής, τότε καλό θα ήταν να συμβουλευθείτε ενδοκρινολόγο ή και δερματολόγο.

Τα καλά νέα για τους γονείς, τα παιδιά, και τον ευρύτερο περίγυρο, είναι ότι – αν δεν συντρέχουν άλλοι λόγοι που να σχετίζονται είτε με την οικογένεια, είτε με την ψυχική υγεία του εφήβου – αυτή είναι μια φάση παροδική. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται σταδιακά τις φυσικές συνέπειες από την παραμέληση της προσωπικής τους υγιεινής και αξιολογούν το κόστος στην συναισθηματική και κοινωνική τους ζωή. Έτσι, αργότερα στην εφηβεία όταν αποκτούν ερωτικά και σεξουαλικά ενδιαφέροντα, αποκτούν και κίνητρο να φροντίσουν την καθαριότητα και την εμφάνισή τους. Όπως γνωρίζετε, δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο το παιδί που «κυνηγούσαμε» μέχρι τα 13 να κάνει μπάνιο, στα 15 να το «κυνηγάμε» για να βγει από την μπανιέρα!

Όλες οι παραπάνω προτάσεις μου ισχύουν για τις περιπτώσεις που η παραμέληση της προσωπικής υγιεινής από τους εφήβους δεν έχει βαθύτερες ψυχολογικές προεκτάσεις. Ας δούμε τώρα σε ποιες περιπτώσεις αυτό το ζήτημα θα πρέπει να μας ανησυχήσει: Συνοψίζοντας, η παραμέληση της προσωπικής υγιεινής οφείλει να μας ανησυχήσει στην περίπτωση που αποτελεί σύμπτωμα και συνυπάρχει με άλλα συμπτώματα σοβαρού ψυχοσυναισθηματικού προβλήματος ή και ψυχικής διαταραχής. Για παράδειγμα, η παραμέληση της προσωπικής υγιεινής συχνά αποτελεί σύμπτωμα κατάθλιψης, αγχώδους διαταραχής, ή ακόμα και έναρξης ψυχωσικής διαταραχής. Σε αυτήν την περίπτωση βέβαια δεν αξιολογείται ως μεμονωμένη συμπεριφορά, αλλά συνδυάζεται και με άλλες εκδηλώσεις που πρέπει να μας προβληματίσουν. Συγκεκριμένα, η παραμέληση της προσωπικής υγιεινής θα πρέπει να μας προβληματίσει και να μας ανησυχήσει, αν συνδυάζεται με γενική απόσυρση και αναστολή του συναισθήματος, με γενική απάθεια και έλλειψη κινήτρου, με ακραίες μεταπτώσεις στη διάθεση και εκρήξεις θυμού. Αφήστε τη διαίσθησή σας να σας οδηγήσει και παρατηρήστε αν υπάρχουν και άλλες εκδηλώσεις του εφήβου που αντικατοπτρίζουν παραμέληση του εαυτού. Επίσης, η παραμέληση της προσωπικής υγιεινής μπορεί να σχετίζεται με κακή εικόνα σώματος και να υποκρύπτει διαταραχή πρόσληψης της τροφής. Σε περίπτωση αγχώδους διαταραχής είναι δυνατό ακόμα να συνδυάζεται με συμπεριφορές αυτοτραυματισμού. Τέλος, υπάρχει και η περίπτωση να αποτελεί μέρος μετατραυματικής αντίδρασης στην περίπτωση σεξουαλικής κακοποίησης.

Τοποθετήστε λοιπόν τη συμπεριφορά του/της εφήβου στο πλαίσιό της εκτιμώντας το συναισθηματικό και κοινωνικό προφίλ του παιδιού σας, και κάθε σημαντική παράμετρο της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής και αποφασίστε μέσω αυτής της οδού αν χρειάζεται κάποια παρέμβαση. Εννοείται ότι αν ισχύει οτιδήποτε από τα παραπάνω, πρέπει να αναζητήσετε άμεσα την βοήθεια του ειδικού.

Σε κάθε άλλη περίπτωση, αποδεχθείτε το ζήτημα ως αναπτυξιακά αναμενόμενη φάση και αντιμετωπίστε το με υπομονή και θετική διάθεση, χωρίς να το αφήσετε να γίνει πεδίο ανταγωνισμού και σύγκρουσης. Δείξτε εμπιστοσύνη στον έφηβο, στην κριτική του ικανότητα και στις δυνατότητές του για προσαρμογή στις αλλαγές και για επιλογή των προτύπων συμπεριφοράς που προάγουν την ψυχική και σωματική του υγεία.