Πότε έγινε η πρώτη απεργία πείνας και πόσο μπορεί να αντέξει ένας απεργός

Τι συμβαίνει όταν οι νόμοι του κράτους συγκρούονται με την ιατρική δεοντολογία; Η νομοθεσία στην Ελλάδα και η περίπτωση του Δ. Κουφοντίνα

Η απεργία πείνας είναι το έσχατο μέσο αγώνα. Είναι η στιγμή που ο άνθρωπος που αποφασίζει να προχωρήσει σε μια τέτοια διαμαρτυρία βάζει το σώμα του μπροστά. Είναι αποφασισμένος στην αρχή να πιέσει για να γίνουν δεκτά τα αιτήματά του και στη συνέχεια να πεθάνει για αυτά.

Η απεργία πείνας είναι ο πιο ειρηνικός και ταυτόχρονα ο πιο σκληρός τρόπος να αγωνιστεί κάποιος. Ο απεργός πείνας χτυπάει απευθείας στο θυμικό της κοινωνίας καθώς με δεδομένο πως δεν κάνει κάποιον αγώνα με βίαια μέσα κερδίζει τη συμπάθεια της πλειονότητας των πολιτών, ακόμα και εκείνων που σε διαφορετική περίπτωση θα στέκονταν απέναντι του.

Στην Ευρώπη η τελευταία φορά που η κοινή γνώμη μιας χώρας βρέθηκε αντιμέτωπη με μια σκληρή απεργία πείνας ήταν το 1981 στη Βρετανία όταν φυλακισμένα μέλη του IRA διεκδικούσαν (μεταξύ άλλων) να τους αναγνωριστεί το καθεστώς του πολιτικού κρατούμενου. Σε εκείνη την απεργία πείνας είχαν χάσει τη ζωή τους 10 μαχητές του Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού με πρώτο τον Μπόμπι Σάντς. Η υπόθεση εκείνη είχε προκαλέσει τριγμούς ακόμα και στην πανίσχυρη κυβέρνηση της Μάργκαρετ Θάτσερ που αναγκάστηκε να κάνει μικρά βήματα πίσω.

Η απεργία πείνας και μάλιστα με πολλούς νεκρούς (κυρίως Κούρδους αγωνιστές) είναι ένα συνηθισμένο μέσο αγώνα και στη γειτονική Τουρκία.

Και στην Ελλάδα είναι πολλοί αυτοί που κατά καιρούς έχουν προχωρήσει σε απεργία πείνας. Κάνεις μέχρι και σήμερα δεν έχει χάσει τη ζωή του. Τελευταίο παράδειγμα η απεργία πείνας του Δημήτρη Κουφοντίνα ο οποίος βρίσκεται πλέον σε οριακή κατάσταση.

Ο μόνος τρόπος που έχει το κράτος να αντιμετωπίσει έναν απεργό πείνας είναι η αναγκαστική σίτιση. Για πολλούς διεθνείς οργανισμούς, όπως για παράδειγμα ο ΟΗΕ, θεωρείται βασανιστήριο. Τα κράτη εφοδιάζουν το νομικό τους οπλοστάσιο με νόμους που επιτρέπουν την αναγκαστική σίτιση και αυτό ακριβώς είναι που περιπλέκει τα πράγματα καθώς έρχεται σε αντίθεση με τους όρκους των ιατρών. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…

Πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν πως η απεργία πείνας ως μέσο αγώνα είναι σχετικά πρόσφατο και τοποθετούν την απαρχή του στον 20ο αιώνα και στις μαχητικές κινητοποιήσεις που έκαναν οι σουφραζέτες (ήταν οι πρώτες που υπέστησαν την αναγκαστική σίτιση) που διεκδικούσαν τα δικαιώματα των γυναικών, στην Ινδία του Μαχάτμα Γκάντι (και ο ίδιος άλλωστε είχε υπάρξει 17 φορές απεργός πείνας) ή βέβαια στην Ιρλανδία.

Η αλήθεια, ωστόσο, είναι πως οι ρίζες της απεργίας πείνας είναι πιο βαθιά ριζωμένες στην ιστορία. Σύμφωνα με ιστορικούς απεργίες πείνας έχουν καταγραφεί στη Μεσαιωνική Ιρλανδία (σύμφωνα με τον θρύλο ακόμα και ο προστάτης Άγιος της χώρας έκανε απεργία πείνας για 40 ημέρες απέναντι στον Θεό ο οποίος τελικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει), στην αρχαία Ινδία (υπάρχουν αναφορές για απεργούς πείνας το 750 π.Χ.) ακόμα και στην Αυτοκρατορική Ρώμη με πρωταγωνιστή το νεαρό Τιβέριο ο οποίος έκοψε το φαγητό για να πείσει τον πατέρα του Αύγουστο Καίσαρα να του επιτρέψει να κάνει ένα ταξίδι στη Ρόδο.

Καθόλου… πολιτικό το αίτημά του θα μπορούσε να πει κάποιος, και θα είχε και δίκιο δηλαδή, αλλά η ιστορία την κατέγραψε ως μια από τις πρώτες απεργίες πείνας. Ο Τιβέριος έμεινε χωρίς φαγητό μόλις τέσσερις ημέρες. Το 25 μ.Χ., σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου, σε απεργία πείνας προχώρησε ένας άλλος Ρωμαίος που ονομαζόταν Κρεμούτιος Κόρδος.

Το πόσο θα αντέξει ένας απεργός πείνας είναι κάτι πολύπλοκο που επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες όπως το σωματικό λίπος που διαθέτει ο απεργός, η συνολικότερη κατάσταση της υγείας του και βέβαια η στρατηγική που θα ακολουθήσει. Τι σημαίνει στρατηγική; Αν ένας απεργός αρνείται από την αρχή και να φάει και να πιει τότε δεν πρόκειται να επιβιώσει για πολλές ημέρες. Εάν αρνηθεί την τροφή αλλά λαμβάνει υγρά, ζάχαρη ή/και αλάτι τότε παρατείνει τον αγώνα του.

Ο Μπόμπι Σάντς, για παράδειγμα, στα 27 του και υγιέστατος, έζησε 66 ημέρες. Η αντίστροφη μέτρηση για εκείνον ξεκίνησε μόλις αποφάσισε να σταματήσει να πίνει το αλατόνερο οπότε και η επιδείνωση της υγείας του ήταν ραγδαία. Ο Γκάντι έκανε 21 ημέρες απεργία πείνας ενώ ήταν 70 ετών.

Η μεγαλύτερη καταγεγραμμένη απεργία πείνας με νερό και ζάχαρη πριν επέλθει ο θάνατος ήταν 94 ημέρες από έναν Βορειοϊρλανδό μαχητή τη δεκαετία του 1920. Εάν ο απεργός παίρνει βιταμίνες, ζάχαρη ή/και αλάτι, όπως για παράδειγμα συνηθίζεται στις φυλακές της Τουρκίας (όπου πρωτεύων στόχος είναι η μεγαλύτερη δυνατή πολιτική πίεση), ο θάνατος μπορεί να επέλθει και μετά από 300 ημέρες.

Η πλέον ιδιαίτερη περίπτωση απεργού πείνας είναι αυτή της Ινδής, Irom Chanu Sharmila, που επί 16 χρόνια δεν έφαγε και δεν ήπιε το παραμικρό! Στη δική της περίπτωση, όμως, η κυβέρνηση της Ινδίας «πάτησε» στην απαγόρευση της αυτοκτονίας που έχει θεσπίσει νομικά (ακριβώς για να ανακόψει τις απεργίες πείνας) και τοποθέτησε στη μύτη της ένα, ρινογαστρικό σωλήνα που τις παρείχε τα απαραίτητα για να κρατηθεί στη ζωή ακόμα και αν δεν τρώει. Έτσι η Irom Chanu Sharmila σιτιζόταν αναγκαστικά από τη μύτη για περίπου 500 εβδομάδες!

Το ζήτημα της απεργίας πείνας ειδικά σε περίπτωση που κάποιος είναι κρατούμενος (όπως ο Δημήτρης Κουφοντίνας) είναι τόσο πολύπλοκο που ακόμα και ο νομοθέτης το χωρίζει σε φάσεις προκειμένου να το διαχειριστεί.

Ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού. Έχει την προσωπική ελευθερία να αποφασίζει αυτός για τη ζωή του. Μέχρι αυτό το σημείο ο νομοθέτης είναι ξεκάθαρος. Σε ό,τι αφορά όμως τις περιπτώσεις κρατουμένων (άρα ανθρώπων που στερούνται την προσωπική τους ελευθερία) η κατάσταση αλλάζει:

«1. Απαγορεύεται η διενέργεια οποιωνδήποτε ιατρικών ή άλλων συναφών πειραμάτων, που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή, τη σωματική ή ψυχική υγεία ή προσβάλλουν την αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα του κρατουμένου, ακόμη και αν ο ίδιος συναινεί στη διεξαγωγή τους.

2. Κάθε είδους ιατρική εξέταση, ιατροχειρουργική επέμβαση ή θεραπευτική αγωγή σε κρατούμενο επιτρέπεται μόνο με συναίνεσή του.

3. Αν ο κρατούμενος δεν βρίσκεται σε κατάσταση να συναινέσει ή αρνείται τη συναίνεσή του σε ιατρική πράξη κατά την προηγούμενη παράγραφο, η οποία πράξη κρίνεται αναγκαία για την υγεία του, ο αρμόδιος δικαστικός λειτουργός διατάσσει τη λήψη των κατάλληλων κατά περίπτωση μέτρων».

«1. Ο κρατούμενος που δηλώνει ότι κατέρχεται σε απεργία πείνας έχει το δικαίωμα να καλέσει ιατρό του καταστήματος ή και ιατρό της επιλογής του για να διαπιστωθεί η κατάσταση της σωματικής, ψυχικής και πνευματικής του υγείας. Μετά τη δήλωση αυτή, ο διευθυντής, σε συνεργασία με τον ιατρό του καταστήματος, λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα για την παρακολούθηση και την προστασία του σε ειδικό χώρο του καταστήματος.

2. Πέραν των περιπτώσεων του άρθρου 74 του παρόντος (αφορά την περίπτωση μεταγωγής σε θεραπευτικό ίδρυμα των μη απεργών πείνας), αν κατά τη διάρκεια της απεργίας ο ιατρός του καταστήματος κρίνει ότι ο απεργός χρειάζεται ειδικότερη ιατρική παρακολούθηση, ζητεί με αιτιολογημένη γνωμάτευσή του τη μεταγωγή του απεργού σε θεραπευτικό κατάστημα.

3. Αν ο απεργός περιέλθει σε κατάσταση άμεσου κινδύνου ζωής ή σοβαρής και μόνιμης βλάβης της υγείας του, εφαρμόζεται ανάλογα η διάταξη του άρθρου 29 παράγραφος 3 του παρόντος. Για τη φύση και την έκταση των μέτρων συνεκτιμώνται η προσωπικότητα του κρατουμένου, οι επιδιώξεις του και η σταθερότητα της απόφασής του».

Όπως είναι εύκολα κατανοητό από τη στιγμή που, σύμφωνα με τη νομοθεσία, ο κρατούμενος είναι στην ευθύνη του Κράτους δημιουργούνται πολλές γκρίζες ζώνες και τα περιθώρια για διαφορετικές νομικές ερμηνείες είναι περισσότερα από… πολλά! Αυτό που είναι ξεκάθαρο, ωστόσο, είναι πως ο όρος «ιατρική πράξη» σαφώς περιλαμβάνει και την αναγκαστική σίτιση.

«Ο ιατρός δεν επιτρέπεται να προβεί στην εκτέλεση οποιασδήποτε ιατρικής πράξης χωρίς την προηγούμενη συναίνεση του ασθενή» αναφέρει ρητά ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας. Κατ’ εξαίρεση, σύμφωνα με τον Κώδικα, δεν απαιτείται συναίνεση «α) στις επείγουσες περιπτώσεις, κατά τις οποίες δεν μπορεί να ληφθεί κατάλληλη συναίνεση και συντρέχει άμεση, απόλυτη και κατεπείγουσα ανάγκη παροχής ιατρικής φροντίδας, β) στην περίπτωση απόπειρας αυτοκτονίας…».

Στην περίπτωση ενός απεργού πείνας, όπως ο Δημήτρης Κουφοντίνας, που από την αρχή έχει ξεκαθαρίσει τις προθέσεις του δεν μπορούν να ισχύουν οι εξαιρέσεις αυτές. Παλαιότερα, μάλιστα, την περίοδο που βρισκόταν σε απεργία πείνας ο Νίκος Ρωμανός η Ομοσπονδία Ενώσεων Νοσοκομειακών Γιατρών Ελλάδας με ανακοίνωσή της είχε ξεκαθαρίσει πως «κανένας γιατρός δε δικαιούται, σύμφωνα και με τον κώδικα ιατρικής δεοντολογίας, να ενεργεί αντίθετα προς τη βούληση του ασθενούς. Πολιτικά προβλήματα που προκαλούνται από τέτοιες απεργίες δεν μπορεί να λύνονται από τους γιατρούς, οι οποίοι ουδέποτε παρεμβαίνουν κατασταλτικά σε ανθρώπους που αρνούνται τις ιατρικές υπηρεσίες»!

Σε εκείνη την ανακοίνωση, μάλιστα, η ΟΕΝΓΕ είχε παραθέσει και την σχετική διακήρυξη των Παγκόσμιων Ιατρικών Συνεδρίων (Μάλτα 1991 και αναθεωρήσεις Ισπανία 1992 και Ν. Αφρική 2006, WMA) πως «η βίαιη αναγκαστική σίτιση θεωρείται αδικαιολόγητη και αντιδεοντολογική πρακτική».

Ξεκάθαρη είναι και η στάση του ΟΗΕ που το καλοκαίρι του 2014 με αφορμή τη μαζική απεργία πείνας που έκαναν παλαιστίνιοι κρατούμενοι σε ισραηλινές φυλακές είχε εκφραστεί μέσω του ειδικού εισηγητή του ΟΗΕ, Χουάν Μέντεζ, ο οποίος είχε ξεκαθαρίσει ότι: «δεν είναι αποδεκτή η αναγκαστική σίτιση ούτε η απειλή επιβολής αυτής, η άλλων ψυχολογικών πιέσεων σε βάρος ατόμων που έχουν καταφύγει στην ύστατη επιλογή της απεργίας πείνας…».