«Summertime» 88 χρόνια, 25.000 διασκευές

Εχει χαρακτηριστεί από πολλούς το ωραιότερο τραγούδι που μας κληροδότησε ο 20ός αιώνας, γι’ αυτό και δεν έχει πάψει να επανεκτελείται 88 ολόκληρα χρόνια μετά την πρώτη παρουσίασή του. Πρόκειται φυσικά για το «Summertime», μια άρια εν είδει νανουρίσματος την οποία ο Τζορτζ Γκέρσουιν συνέθεσε για την πρώτη πράξη του «Porgy and Bess», της μοναδικής του όπερας. Το λιμπρέτο έγραψαν ο συγγραφέας Ντίμπος Χέιγουορντ και ο στιχουργός Αϊρα Γκέρσουιν, αδερφός του συνθέτη. Αν αναλογιστούμε πως η συγκεκριμένη όπερα έκανε πρεμιέρα στις 30 Σεπτεμβρίου του 1935 στο Colonial Theatre της Βοστόνης, κυρίως όμως αν ανατρέξουμε στην υπόθεσή της, συνειδητοποιούμε πόσο τολμηρό εγχείρημα υπήρξε για μια Αμερική όπου οι φυλετικοί διαχωρισμοί και οι αναταραχές μεταξύ λευκών και μαύρων απασχολούσαν την καθημερινή ατζέντα της. Με τη συμμετοχή πολλών Αφροαμερικανών τραγουδιστών, η όπερα αφορούσε τη σχέση μεταξύ του Πόργκι, ενός μαύρου άστεγου ζητιάνου, και της Μπες, που την έσωζε από τους βασανιστές της, τον βίαιο εραστή της και τον ντίλερ που της έδινε ναρκωτικά.

Η όπερα αμέσως μετά τη Βοστώνη «μετακόμισε» στο Μπρόντγουεϊ της Νέας Υόρκης, ενώ το 1937, όταν ο Γκέρσουιν πέθανε απροσδόκητα μόλις 39 ετών, άρχισε να παίζεται σε μικρότερες μουσικές και θεατρικές σκηνές ως το κατεξοχήν λαϊκό θέαμα αξιώσεων. Το κομμάτι που ξεχώρισε απ’ την πρώτη στιγμή ήταν το «Summertime», το οποίο ο Γκέρσουιν ξεκίνησε να γράφει τον Δεκέμβριο του 1933, φανερώνοντας την πρόθεσή του να ασχοληθεί με το σπιρίτσουαλ, την αφροαμερικανική λαϊκή μουσική εκείνου του καιρού. Μέχρι τον Φεβρουάριο του 1934 ο συνθέτης είχε ολοκληρώσει τη μελοποίηση του ποιήματος του Χέιγουορντ, ενώ η ενορχήστρωση όλου του έργου πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι της επόμενης χρονιάς.

Οι στίχοι του «Summertime» ήταν οι πρώτοι που ακούστηκαν στην πρώτη πράξη από την ηρωίδα Κλάρα, τη μαύρη σύζυγο ενός ψαρά η οποία νανούριζε το μωρό τους. Ακουγόταν όμως και στις άλλες πράξεις της όπερας, πάλι από την Κλάρα, ενώ στην τρίτη πράξη το απέδιδε η Μπες νανουρίζοντας το μωρό της Κλάρα, που ήταν πια ορφανό αφού οι γονείς του πέθαναν στην καταιγίδα. Στην όπερα ο Γκέρσουιν δεν χρησιμοποίησε κανένα άλλο λαϊκό σπιρίτσουαλ, αφού το ολοκαίνουργιο τότε «Summertime» ακουγόταν σαν τη δική του εκδοχή του γνωστού παραδοσιακού «Sometimes I feel like a motherless child», με το οποίο έκλεινε η θεατρική βερσιόν του έργου «Porgy» του Ντίμπος Χέιγουορντ, η πρώτη ύλη δηλαδή για την όπερα του Γκέρσουιν. Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού ανήκει στη σοπράνο Αμπι Μίτσελ (1884-1960), που υποδυόταν την Κλάρα. Στην ιστορικής σημασίας ηχογράφηση στις 19 Ιουλίου του 1935 ο ίδιος ο Γκέρσουιν συνόδευε τη Μίτσελ στο πιάνο και διηύθυνε την ορχήστρα.

Ηταν μόνο η αρχή μιας πληθώρας επανεκτελέσεων του τραγουδιού, που σύμφωνα με την ψηφιακή «Jazz Discography» (καταγραφή του 2005) ξεπέρασε τις 1.161 επίσημες εκτελέσεις! Διότι υπάρχει και το συμπέρασμα της έρευνας του έγκριτου Αμερικανού δημοσιογράφου και συγγραφέα Τζο Νοτσέρα από το 2012, σύμφωνα με την οποία βρέθηκαν πάνω από 25.000 ηχογραφήσεις του «Summertime» ανά τον κόσμο. Ασύλληπτο νούμερο για ένα τραγούδι που επανεκτελείται σταθερά διεθνώς.

Το σπιρίτσουαλ που έγινε ποπ

Τον Σεπτέμβριο του 1936 η 21χρονη Μπίλι Χολιντέι ηχογραφεί το «Summertime» και το κάνει χιτ, φτάνοντάς το στο Νο12 των αμερικανικών pop charts. Η ηχογράφηση με τη φωνή της έδωσε στο πρωτότυπο σπιρίτσουαλ του Γκέρσουιν μια ποπ διάσταση, κυρίως όμως μια αυτονομία στην τροχιά του, ανεξαρτήτως της όπερας για την οποία γράφτηκε. Πολλά χρόνια αργότερα η εκτέλεση με τον Σαμ Κουκ, τον θρύλο της σόουλ, χτυπάει και πάλι τα αμερικανικά pop charts του 1957. Η αισθητική πληρότητα του «Summertime» έφτασε στο ζενίθ το 1959, τη χρονιά που κυκλοφόρησε το κοινό άλμπουμ των Λούις Αρμστρονγκ – Ελα Φιτζέραλντ με τίτλο «Porgy and Bess», στο οποίο περιέχονταν επιλογές από τραγούδια και οργανικά μέρη της όπερας του Γκέρσουιν. Μεγάλο ρόλο στην εκτίναξη του «Summertime» ως ποπ χιτ είχε παίξει και η κινηματογραφική μεταφορά της όπερας «Porgy and Bess» από τον σκηνοθέτη Οτο Πρέμινγκερ το 1959 με τον Σίντνεϊ Πουατιέ και την Ντόροθι Ντάντριτζ στους αντίστοιχους ρόλους.

Ετσι, εκτός από τον δίσκο των Αρμστρονγκ – Φιτζέραλντ, την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε κι ένα άλμπουμ με τον ίδιο τίτλο από τον θρυλικό συνθέτη της τζαζ και τρομπετίστα Μάιλς Ντέιβις σε συνεργασία με τον έτερο θρύλο της τζαζ, συνθέτη και πιανίστα Γκιλ Εβανς. Το 1959, όμως, ήταν και η χρονιά που κυκλοφόρησε η εκτέλεση του «Summertime» από τη Νίνα Σι

μόν. Ο δίσκος της «Nina Simone at Town Hall» περιείχε ηχογραφήσεις από την εμφάνισή της στο νεοϋορκέζικο Town Hall στις 12 Σεπτεμβρίου 1959. Hταν το πρώτο λάιβ άλμπουμ της και περιλάμβανε μεταξύ άλλων δύο εκδοχές του τραγουδιού: μία οργανική και μία με τη φωνή της.

Το 1960 το «Summertime» φτάνει στο Νο49 των βρετανικών pop charts, στην άλλη μεριά του Ατλαντικού, με την εκτέλεση του επιτυχημένου Ιταλοαμερικανού τζαζ crooner Αλ Μαρτίνο, ενώ το 1961 το αμερικανικό πολυμελές doo-wop συγκρότημα των Marcels χτυπάει και πάλι τα αμερικανικά charts με μια ακόμη άποψη στο τραγούδι, το οποίο είχε πια αναγορευθεί επισήμως σε jazz standard στο ρεπερτόριο πολλών καλλιτεχνών. Το 1962 ο δημοφιλής τραγουδιστής και ηθοποιός Ρίκι Νέλσον ήταν υπεύθυνος για την παραμονή του «Summertime» στα αμερικανικά charts (έφτασε στο Νο89) και την επόμενη χρονιά το ίδιο συνέβη με τη διασκευή του ντράμερ Κρις Κολούμπο και του τζαζ κουιντέτου του (έφτασε στο Νο93 των charts). Ακολουθεί το 1965 η ατμοσφαιρική εκδοχή του αγγλικού ροκ συγκροτήματος των Zombies.

Το 1966 ηχογραφείται η πλέον επιτυχημένη εμπορικά βερσιόν του τραγουδιού από τον Αφροαμερικανό πιανίστα και τραγουδιστή της τζαζ Μπίλι Στιούαρτ, καταφέρνοντας να φτάσει στο Νο10 του Billboard Hot 100 και στο Νο7 του R & B chart. Η εκτέλεση του Στιούαρτ χτύπησε εξίσου τα βρετανικά και τα καναδέζικα charts, χαρίζοντας στο «Summertime» πραγματικά τη διεθνή φήμη ενός ποπ τραγουδιού. Δύο χρόνια αργότερα, στο δεύτερο άλμπουμ του ψυχεδελικού ροκ συγκροτήματος Big Brother & The Holding Company (το όνομά τους ήταν εμπνευσμένο από μια χίπικη οργάνωση για την απελευθέρωση της μαριχουάνας), με τίτλο «Cheap thrills», κυκλοφορεί η εκτέλεση του «Summertime» με την 25άχρονη Τζάνις Τζόπλιν. Για όλους όσοι αγαπήσαμε τη ροκ μουσική η βερσιόν της Τζόπλιν ήταν αυτή που μας έκανε γνωστό το «Summertime» σαν ένα σπαρακτικό καθαρόαιμο ηλεκτρικό μπλουζ το οποίο η αδικοχαμένη ερμηνεύτρια απέδιδε σαν λαβωμένο ζώο. Εκτός από τη συνεργασία της με τους Big Brother & The Holding Company η Τζόπλιν μάς άφησε και άλλες εκτελέσεις του τραγουδιού με την ερμηνεία της, όπως αυτή με τους Kozmic Blues Band στο μεταθανάτιο άλμπουμ «Janis» (1975) και με τους Full Tilt Boogie Band στο bootleg live άλμπουμ «Wicked woman» (1976). Το τελευταίο άλμπουμ ηχογραφήθηκε στις 12 Αυγούστου του 1970, λιγότερο από δύο μήνες πριν από τον θάνατο της Τζόπλιν, καταγράφοντας την τελευταία φορά που ερμήνευσε μπροστά σε κοινό το «Summertime».

Κατά τη γνώμη μου οι τέσσερις σημαντικότερες εκτελέσεις του τραγουδιού στον 20ό αιώνα ανήκουν στην Μπίλι Χολιντέι, στους Ελα Φιτζέραλντ – Λούις Αρμστρονγκ, στη Νίνα Σιμόν και την Τζάνις Τζόπλιν. Το «Summertime» έδειχνε να αντανακλά κάθε εποχή, από τα σκληρά χρόνια των δεκαετιών του 1930 και του ’40 στις ΗΠΑ μέχρι την επικράτηση της αφροαμερικανικής τζαζ την επόμενη δεκαετία και τα ψυχεδελικά sixties. Θα ξεχωρίζαμε απ’ τα sixties και τη βερσιόν του τραγουδιού από το ολλανδικό ροκ συγκρότημα Brainbox από το 1969, ενώ μια άλλη διάσταση έδωσε και ο Αγγλος κιμπορντίστας και συνθέτης Ρικ Γουέικμαν (ιδρυτής του συγκροτήματος Yes) με την πιανιστική εκδοχή του από το 1979. Ούτε στις επόμενες δεκαετίες το «Summertime» χάθηκε απ’ τα charts με τις καταιγιστικές επανεκτελέσεις του. Στην Αγγλία, λόγου χάρη, το new wave ποπ συγκρότημα Fun Boy Three χτύπησε το UK Singles Chart του 1982, φτάνοντας το κομμάτι μέχρι το Νο18. Θα ξεχωρίζαμε ακόμη τις πιο σύγχρονες εκτελέσεις με τον θρυλικό τραγουδιστή και μουσικό Ουίλι Νέλσον που το τραγούδησε σπαραξικάρδια όταν είχε περάσει τα 80 του χρόνια, τη Νόρα Τζόουνς, τη Νάταλι Κινγκ, αλλά και με την ποπ σταρ Λάνα Ντελ Ρέι. Ενδεικτικό της απήχησης του τραγουδιού είναι ότι η 14χρονη Τζέινα Μπράουν τραγούδησε το «Summertime» το 2017 στο ριάλιτι «Αμερική, έχεις ταλέντο», υπογράφοντας το πρώτο της συμβόλαιο με δισκογραφική εταιρεία.

Σε ό,τι αφορά τη χώρα μας, ας κάνουμε μια μνεία στη Φλέρυ Νταντωνάκη έτσι όπως ηχογράφησε το «Summertime» για ένα ρεσιτάλ του χατζιδακικού Τρίτου Προγράμματος. Το ημερολόγιο έδειχνε 2 Φεβρουαρίου του 1980 και την επιμέλεια είχε ο συνθέτης Δημήτρης Λέκκας, ο οποίος συνόδευσε τη Φλέρυ στο τσέμπαλο και το φλάουτο με ράμφος, μαζί με τον Θεολόγο Στρατηγό στην ακουστική κιθάρα. Ηταν η πρώτη φορά που η Φλέρυ τραγούδησε αγγλόφωνα τραγούδια στην Ελλάδα και η εκπομπή βγήκε στον αέρα του Τρίτου Προγράμματος την Κυριακή 10 Φεβρουαρίου του 1980. Εκεί, μεταξύ τραγουδιών των Τζον Λένον, Κατ Στίβενς, Χένρι Μαντσίνι κ.ά., η Φλέρυ τραγούδησε με τάσεις αυτοσχεδιασμού το «Summertime» αλλά και το «The man I love», ένα άλλο jazz standard των Τζορτζ και Αϊρα Γκέρσουιν. Οι ηχογραφήσεις διασώθηκαν και κυκλοφόρησαν από την ΕΡΑ το 2000 σε ένα συλλεκτικό CD με τίτλο «Φλέρυ Νταντωνάκη – Η αιώνια εφηβεία της φωνής» σε επιμέλεια του Γιώργου Β. Μονεμβασίτη.