Η κωμική πτώση μικρών και μεγάλων

Η πτώση, έγραφε ο Μπερξόν, υπηρετεί το κωμικό στοιχείο προκαλώντας το γέλιο αυτών που την παρακολουθούν. Σήμα προνομιακό μιας καταστροφής, η πτώση καταγράφεται στον κινηματογράφο σε χαρακτηριστικές σκηνές: Οταν π.χ. ο Χοντρός και ο Λιγνός μάταια προσπαθούν ως φορτοεκφορτωτές να ανεβάσουν σε μια απόκρημνη σκάλα ένα πιάνο που τελικά συντρίβεται, ενώ σε άλλες σκηνές η πτώση παρασύρει και τους ίδιους. Κινούμενα σχέδια με ταλαίπωρους ζωόμορφους αλλά ανθρώπινα «κακούς» που τελικά την πατάνε και καταρρέουν χαρίζουν γέλιο σε μικρούς και μεγάλους. Και η τηλεόραση, ιδίως η αμερικανική, προσφέρει στους τηλεθεατές στιγμές πτώσεων και άλλων κωμικών ατυχημάτων που έχουν καταγραφεί εν αγνοία των παθόντων.

Το μοτίβο της κωμικής πτώσης -αν οι παθούσες και οι παθόντες είναι πραγματικά και όχι συμβολικά πρόσωπα- είναι παθήματα ή δυστυχήματα συνανθρώπων μας. Μπορεί να βγάζουν γέλιο λόγω της μονότονης προϋπόθεσης ότι τα παθήματα αυτά δεν μας αφορούν. Αλλά και δεν οδηγούν σε αναπόδραστα αποτελέσματα, όπως είναι οι αθεράπευτες ασθένειες, ο θάνατος, οι μοιραίες καταστροφές. Στις κωμωδίες και στα κινούμενα σχέδια ο θάνατος έχει εντυπωσιακά μικρό μερίδιο. Ετσι που αν γελάσουμε λάθος, έχουμε πάντα τη δυνατότητα να αλλάξουμε άποψη.

Στον κόσμο των πραγματικών παθών και τραυμάτων όμως, είτε πρόκειται γι’ αυτόν που συνιστά τη μικροϊστορία και αφορά εμάς, τα δισεκατομμύρια αναλώσιμα πιόνια της παγκόσμιας σκακιέρας, είτε για τον άλλον της Μεγάλης Ιστορίας, τα κωμικά και τα γελοία δεν είναι λίγα. Το εξουσιαστικό παραλήρημα, ο κυνισμός, η έπαρση, η εξαπάτηση, η ατιμία, το ένοχο κιτς των κυρίαρχων, και εκείνων που φαντασιώνονται ότι θα γίνουν, θα μπορούσαν στα χέρια σημαντικών δημιουργών να γεννήσουν ταινίες αντίστοιχες με τον «Δικτάτορα» του Τσάπλιν, με τον οποίο ωστόσο σήμερα γελάμε άνετα, γιατί ξέρουμε -ή έτσι νομίζουμε- πως ένας Χίτλερ δεν μας απειλεί πια.

Το γέλιο δεν είναι, εννοείται, πάντοτε εύκολο ή ακίνδυνο. Στον πραγματικό κόσμο κινδυνεύεις να σφάλεις θεωρώντας λανθασμένα καταγέλαστο ή και διακωμωδώντας το λάθος πρόσωπο ή πράξη. Αναρωτιέμαι αν ο Αριστοφάνης που διέσυρε στις «Νεφέλες» του τον καλύτερο πολίτη των Αθηνών, τον Σωκράτη, και πέθανε πολύ αργότερα από τη σκανδαλώδη καταδίκη εκείνου, ένιωσε ποτέ τύψεις που κέρδισε το γέλιο του κοινού του με έναν διασκεδαστικό λόγο ο οποίος ελάχιστα απείχε από τη συκοφαντία.

Το να γελάς με το κιτς και να χαίρεσαι όταν βλέπεις το κακό να καταρρέει δεν παύει να είναι ανάγκη και υγεία. Το έδειξαν ο Κούντερα και ο Μπουλγκάκοφ. Αλλά σε έναν κόσμο όπου η βία και η ασκήμια ευδοκιμούν δομικά, ανεξαρτήτως ιδεολογίας, ένα τέτοιο γέλιο είναι μια δύσκολη και επικίνδυνη υπόθεση.