Η άγνοια δεν είναι δύναμη: Tι μας λέει το 1984 του Τζορτζ Όργουελ για τις ψεύτικες ειδήσεις

Η ιστορία ξεκινάει ως γνωστόν καθώς τα ρολόγια δείχνουν 13 – μεταδίδοντας μια άμεση αίσθηση δυσφορίας ή ανωμαλίας. Σαν να έχει παραμορφωθεί ο ίδιος ο χρόνος.

Αλλά δεν είναι μόνο τα ρολόγια. Μέσα από τα μάτια του πρωταγωνιστή, του Ουίνστον Σμιθ, και μέσα από την τεχνολογία με την οποία αλληλεπιδρά, το 1984 μας δείχνει έναν κόσμο που βασίζεται στον κυβερνητικό έλεγχο – όχι μόνο των πράξεων των ανθρώπων, αλλά και των σκέψεών τους.

Η ζωντάνια αυτών των τεχνολογιών συχνά κυριαρχεί στις συζητήσεις για το 1984, όχι μόνο λόγω του πόσο προβλέψιμες φαίνονται πολλές από αυτές. Κάθε σπίτι στο Airstrip One (το μετονομαζόμενο στο βιβλίο Ηνωμένο Βασίλειο) περιέχει μια τηλεοθόνη – μια αμφίδρομη τηλεόραση που μπορεί να εκπέμπει αλλά και να λαμβάνει και η οποία είναι μόνιμα ενεργοποιημένη. Αυτό είναι ίσως το πιο εύστοχο από τα πολλά προφητικά κατορθώματα του Τζορτζ Όργουελ στο βιβλίο – αν και, στις μέρες μας, πείθουμε τους εαυτούς μας ότι κρατάμε τις δικές μας κάμερες ενεργοποιημένες από επιλογή.

Στο ρόλο του ως «διορθωτής» της ιστορίας για το Υπουργείο Αλήθειας, ο Ουίνστον Σμιθ υπαγορεύει σε μια συσκευή (σωστά και πάλι, Όργουελ) και είναι σε θέση να αναθεωρεί ή να διαγράφει παλιές ειδήσεις – όλα αυτά όχι μόνο είναι δυνατά στην εποχή του διαδικτύου, αλλά χρησιμοποιούνται πολύ συχνά στον σημερινό κόσμο της παραπληροφόρησης, των ψευδών ειδήσεων και των «εναλλακτικών γεγονότων».

Η εκτεταμένη επιχείρηση προπαγάνδας του Υπουργείου Αλήθειας περιλαμβάνει επίσης μηχανές γνωστές ως «επαληθευτές» που παράγουν αυτόματα μαζικά βιβλία και τραγούδια. Εναπόκειται στον αναγνώστη να αποφασίσει αν θα δει με κυνισμό ή με αισιοδοξία αυτή την ανάγνωση-διασταύρωση με τη σημερινή πραγματικότητα.

Όπως και να έχει, οι επαληθευτές φαίνεται ότι θα ενταχθούν στον αλλόκοτο κατάλογο των τεχνολογικών προφητειών του 1984, καθώς τώρα παλεύουμε με τις δυνατότητες δημιουργίας περιεχομένου της τεχνητής νοημοσύνης.

Δείτε το σχετικό βίντεο

Όλη αυτή η τεχνολογία, όπως και η γοητεία του Όργουελ για τις αποχρώσεις της γλώσσας και την ικανότητά της να επεκτείνει ή να περιορίσει την ελεύθερη έκφραση, είναι αυτό που κάνει τη ζοφερή καθημερινή πραγματικότητα της ζωής στο Airstrip One τόσο υποβλητική.

Αλλά τίποτα από όλα αυτά δεν είναι αυτό που κάνει το 1984 να εξακολουθεί να μοιάζει τόσο επίκαιρο το 2024 – σαράντα χρόνια μετά το ομώνυμο μελλοντικό έτος στο οποίο διαδραματίζεται η δυστοπία του. Αντίθετα, είναι η κατανόηση του Όργουελ για τον σκοπό και τη φύση της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης.

Ο Όργουελ έχει κατηγορηθεί ως βαρύγδουπος στην κατασκευή του καθεστώτος προπαγάνδας του Airstrip One, αλλά είναι οι ακρότητες που μας βοηθάνε να αξιοποιήσουμε τις γνώσεις του μυθιστορήματος στην καθημερινή μας ζωή. Εξάλλου, οι όροι και τα μέσα της προπαγάνδας αλλάζουν – οι «ψευδείς ειδήσεις», η «παραπληροφόρηση» και τα «deepfakes» είναι μόνο μερικά από τα πιο πρόσφατα – αλλά η θεμελιώδης φύση της δεν αλλάζει.

Η πιο σημαντική πτυχή του χαρακτηρισμού της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης που δίνει ο Όργουελ στο 1984 είναι ότι προέρχεται από εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή της εξουσίας και ότι αναπτύσσεται αδίστακτα για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά τους. Είναι εύκολο να χάσουμε από τα μάτια μας αυτό το γεγονός σήμερα, όταν η επέλαση των ψευδών ειδήσεων φαίνεται να μας έρχεται μέσω τόσων διαφορετικών φορέων και σε τόσες διαφορετικές ψηφιακές πλατφόρμες.

Επιπλέον, ενώ θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε ότι οι ισχυροί ασκούν έλεγχο σε ό,τι μεταδίδεται στις σημερινές τηλεοράσεις ή τυπώνεται στις εφημερίδες που εκδίδουν, το μυθιστόρημα του Όργουελ μεταφέρει έξοχα ότι αυτός ο έλεγχος εκτείνεται πολύ πέρα από αυτό.

Ο κόσμος του Ουίνστον Σμιθ είναι ένας κόσμος στον οποίο ακόμη και το κουτσομπολιό μετατρέπεται σε εμπόρευμα για τους σκοπούς του κόμματος, όχι μόνο όταν συνδυάζεται με ένα μυστικό αστυνομικό κράτος που ενθαρρύνει τους ανθρώπους να καταγγέλλουν τους φίλους, τους γείτονες ή τους εραστές τους – και ακόμη και τα παιδιά να καταγγέλλουν τους γονείς τους.

Εδώ είναι που μπαίνει στο παιχνίδι η δεύτερη μεγάλη διαπίστωση του Όργουελ για τη φύση της προπαγάνδας. Καθώς η πλοκή του 1984 εξελίσσεται, γίνεται ολοένα και πιο φανερό ότι ο Ουίνστον και η ερωμένη του Τζούλια δεν είναι οι μόνοι που δεν πιστεύουν στην πραγματικότητα τα κραυγαλέα ψέματα και την προπαγάνδα που εκπέμπει η κυβέρνησή τους – αλλά όλοι γνωρίζουν ότι πρέπει να δίνουν μια παράσταση.

Ο λαός είναι τόσο τρομοκρατημένος από την ανάγκη να εκτελεί τα καθήκοντα που του επιβάλλει η προπαγάνδα, ώστε ακόμη και γονείς που έχουν συλληφθεί από τη μυστική αστυνομία επειδή τα παιδιά τους ανέφεραν ότι έλεγαν προκλητικά πράγματα στον ύπνο τους, μιλούν για την ευγνωμοσύνη τους προς το παιδί τους και την υπερηφάνεια τους για το γεγονός ότι το έκαναν.

«Αρκετά έξυπνο για ένα πιτσιρίκι επτά ετών, ε;» αναφωνεί ο συνάδελφος του Ουίνστον, ο Τομ Πάρσονς, καθώς διηγείται ότι τον κατήγγειλε η κόρη του. «Δεν της κρατάω κακία γι’ αυτό. Στην πραγματικότητα είμαι περήφανος γι’ αυτήν. Δείχνει ότι τη μεγάλωσα με το σωστό πνεύμα, έτσι κι αλλιώς».

Σε μια ανατριχιαστική στιγμή λίγα λεπτά αργότερα, ο Τομ Πάρσονς ικετεύει τη μυστική αστυνομία να τον λυπηθεί και να σκοτώσει την οικογένειά του αντ’ αυτού: «Έχω μια γυναίκα και τρία παιδιά … Μπορείτε να τους πάρετε όλους και να τους κόψετε το λαιμό μπροστά στα μάτια μου».

Η μυστική αστυνομία γνωρίζει ότι το παιδί έχει κατασκευάσει το περιστατικό για ανταμοιβή, ο Πάρσονς πιθανότατα το γνωρίζει επίσης, και παρόλα αυτά όλοι παίζουν μαζί με μια παρωδία, καθώς αυτό αποδεικνύει ότι η προπαγάνδα λειτουργεί – όλοι είναι πρόθυμοι να ενεργήσουν σύμφωνα με την εγκεκριμένη μυθοπλασία.

Σπάνια σκεφτόμαστε την παραπληροφόρηση στον πραγματικό κόσμο με αυτόν τον τρόπο, αλλά ίσως να επωφεληθούμε αν το κάναμε. Ο σκοπός της προπαγάνδας σπάνια είναι να ενθαρρύνει όλους όσοι την βλέπουν ή τη διαβάζουν να πιστέψουν στην κυριολεκτική αλήθεια της – αντίθετα, παρέχει μια αφήγηση ή ενημερώνει τους ήδη υποστηρικτές της να γνωρίζουν ποια επιχειρήματα εγκρίνονται και θα προωθηθούν. Είναι ένα όχημα για την εξουσία του ενός ή του άλλου είδους για να κρατήσει τους υποστηρικτές της στη γραμμή.

Όταν εξετάζεται μέσα από αυτόν τον οργουελικό φακό, η ίδια η ιδέα του ελέγχου των γεγονότων ως αντίλογος στην προπαγάνδα ή την παραπληροφόρηση φαίνεται γελοία.

Στη σημερινή δυστοπία της μετα-αλήθειας, η απόδοση της προπαγάνδας, μαζί με τις ανθρώπινες γνωστικές προκαταλήψεις και τους μηχανισμούς άμυνας, σημαίνει ότι οι άνθρωποι συχνά θα προσκολλώνται ακόμη πιο πολύ στα προτιμώμενα ψεύδη τους όταν έρχονται αντιμέτωποι με πραγματικά γεγονότα και στατιστικές αποδείξεις.

Και πράγματι, γι’ αυτό μας προειδοποιούσε ο Όργουελ – όχι μόνο για έναν κόσμο που κατακλύζεται από ψευδείς ειδήσεις και προπαγάνδα που διοχετεύεται από τους ισχυρούς, αλλά για έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι απλώς παύουν να ενδιαφέρονται για την αλήθεια. Σήμερα, ο αγώνας κατά της προπαγάνδας είναι επίσης ένας αγώνας κατά της αυξανόμενης αδιαφορίας των ανθρώπων γι’ αυτήν.

Η κατανόηση της προπαγάνδας ως εργαλείου που χρησιμοποιείται από τους εξουσιαστές και στη συνέχεια αναπτύσσεται ως παράσταση από εκείνους στους οποίους απευθύνεται, μας δίνει ένα νέο πλαίσιο για την ανάλυσή της και μια νέα έννοια για την αντίστασή της.