Συστημική βία: Όψεις και επιπτώσεις στην καθημερινότητα

Η αλήθεια είναι ότι παρακολούθησα λιγότερες ώρες απ’ ότι είχα σκοπό. Δεν φανταζόμουν ότι θα ”βαρύνω’’ τόσο πολύ. Μεγάλο κεφάλαιο η βία στην κοινωνία, άρα στην ζωή μας, υπάρχει παντού και μπορεί να έρθει από παντού, μπορούμε επίσης να είμαστε οι ίδιοι πομπός βίας, όχι μόνο δέκτες.

Πολυμορφικό το θέμα της διημερίδας με χαρακτήρα πολιτικό. Εξάλλου συνδέεται η κοινωνία και η πολιτική, τα τελευταία δε αρκετά χρόνια έχει κλιμακωτή τάση η σύνδεση αυτή, εντός και εκτός χώρας. Κακά τα ψέματα αυτό είναι τελικά το επάγγελμά μας. Θα μπορούσε να μετονομαστεί σε πολιτική εργασία από κοινωνική. Σκεφτείτε με ποιους πληθυσμούς δουλεύομε, ποιες ανάγκες έχουν αυτοί οι πληθυσμοί που εμείς καλούμαστε να απαντήσουμε σε πεδίο νομοτελειακά ‘’στρωμένο’’, δηλαδή κοστολογημένο. Και με ποια εργαλεία;

Πολλά ακόμα μπορώ να αναφέρω, όλα βία και ζωή είναι, δεν θέλω να πω όλο βίαιη η ζωή είναι, όμως αν ”παίξω” με τις λέξεις, με τις έννοιες, η ζωή δεν λειτουργεί βίαια έναντι του θανάτου; Άσχετα αν χάνει στο ”τέλος”, μέχρι να χάσει όμως… Κερδίζει εκκωφαντικά.

Στο πλαίσιο της διημερίδας το Σάββατο 11 Οκτωβρίου, πραγματοποιήθηκε βιωματικό εργαστήριο με τίτλο: ”Τραύμα προδοσίας. Η δυσλειτουργική οικογένεια και οι θεσμοί”. Εισηγήτρια ήταν η κα Θεοδώρα Νιώπα, Κοινωνική Λειτουργός MSc, ”Στην Πρωτοβουλία για το Παιδί” με έδρα την Βέροια.

Τα βιωματικά πάντα έχουν ιδιαίτερο χαρακτήρα, ιδιαίτερα αν αφήσουμε τον εαυτό μας ελεύθερο να δεχθεί την πληροφορία και να συμμετάσχει ενεργητικά.

Ακολουθεί η αποτίμηση του βιωματικιού εργαστηρίου από την κα Θεοδώρα Νιώπα.

Σκοπός του εργαστηρίου ήταν να διερευνηθεί, μέσα από βιωματική συμμετοχή, η έννοια του τραύματος προδοσίας – όπως αυτή εκδηλώνεται αρχικά στο πλαίσιο της δυσλειτουργικής οικογένειας και επανενεργοποιείται όταν οι θεσμοί αποτυγχάνουν να προστατεύσουν ή να αποδώσουν δικαιοσύνη. Επιδιώχθηκε να αναδειχθεί το βίωμα των ανηλίκων θυμάτων κακοποίησης και παραμέλησης μέσα από την οπτική του τραύματος προδοσίας και να αποτυπωθεί η εμπειρία δευτερογενούς θεσμικής προδοσίας που συχνά προκύπτει στη σχέση τους με την οικογένεια, το σχολείο, τις υπηρεσίες παιδικής προστασίας και τις υπηρεσίες ποινικής δικαιοσύνης.

Ταυτόχρονα, μέσω συμβολικών και αισθητηριακών μέσων έκφρασης, οι επαγγελματίες προσκλήθηκαν να διερευνήσουν πώς οι ίδιοι οι θεσμοί μπορούν να μετατραπούν από φορείς προδοσίας σε φορείς θεραπείας και αποκατάστασης εμπιστοσύνης.

Πριν από την έναρξη των δραστηριοτήτων έγινε αναφορά στη θεωρία της Jennifer Freyd (2017) για το τραύμα προδοσίας και στο μοντέλο Interpersonal Betrayal της Chan (2009), καθώς και στους αρχέτυπους μύθους του Κρόνου και της Μέδουσας, ως συμβολικές αναπαραστάσεις της προδοσίας μέσα στην οικογένεια και στους θεσμούς.

Οι συμμετέχοντες παρατήρησαν φωτογραφίες παιδιών που είχαν στο παρελθόν σκηνοθετήσει, αναπαριστώντας μια στιγμή προδοσίας στο οικογενειακό περιβάλλον — τη στιγμή δηλαδή κατά την οποία το παιδί αισθάνεται προδομένο από τα πρόσωπα που θα έπρεπε να του παρέχουν ασφάλεια και φροντίδα, αλλά προκαλούν το αντίθετο.

Οι φωτογραφίες αυτές προέρχονταν από την ερευνητική εφαρμογή της μεθόδου Photovoice, μέσω της οποίας τα παιδιά είχαν αποτυπώσει συμβολικά τη δική τους εμπειρία προδοσίας.

Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν στο ερώτημα:

Οι συμμετέχοντες τοποθετήθηκαν προφορικά, ερμηνεύοντας με ενσυναίσθηση και κατανόηση τις φωνές των παιδιών και δίνοντας λέξεις και νόημα στο συναίσθημα που αποτυπωνόταν στις εικόνες.

Στο δεύτερο στάδιο, οι συμμετέχοντες εργάστηκαν ομαδικά, σε υποομάδες, χρησιμοποιώντας τα αντικείμενα που είχαν τοποθετηθεί σε έναν κοινό πάγκο: το Σύνταγμα της Ελλάδος, πιόνια, κάκτους, λούτρινα, τράπουλα, ματριόσκες, κεριά, φακό, κόκκινο ύφασμα, καθώς και χαρτιά με εκτυπωμένες λέξεις που αντιπροσώπευαν θεσμούς αρμόδιους για το παιδί (όπως Δικαιοσύνη, Υπηρεσίες Παιδικής Προστασίας, Σχολείο, Αστυνομία, Υπηρεσίες Υγείας, κ.λπ), αλλά και έννοιες όπως εμπιστοσύνη, ασφάλεια, ανασφάλεια, ηθική βλάβη, καχυποψία.

Κάθε υποομάδα κλήθηκε να δημιουργήσει μια συμβολική, σκηνοθετημένη “φωτογραφία”, τοποθετώντας αντικείμενα της επιλογής της πάνω στον κοινό πάγκο, με θεματική: 

Μία από τις συνθέσεις απεικόνιζε τις Δομές Παιδικής Προστασίας / Φιλοξενίας. Οι συμμετέχοντες χρησιμοποίησαν ματριόσκες, ένα λουκέτο και ένα σωληνάριο κόλλας, αποδίδοντας με συμβολικό τρόπο τη συρρίκνωση της ελευθερίας και την παγίδευση των παιδιών μέσα σε ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας. Όταν οι δομές διοικούνται από «ισχυρούς» που αναπαράγουν αυταρχικές αντιλήψεις, περιορίζεται η ελευθερία έκφρασης και ο δημοκρατικός διάλογος, ενώ η φροντίδα μετατρέπεται σε έλεγχο. Η ανισορροπία δύναμης και η επιβολή αντικαθιστούν την προστασία, προκαλώντας εκ νέου θεσμική προδοσία.

Μια άλλη ομάδα εστίασε στην Αστυνομία, δημιουργώντας μια δυνατή οπτική αναπαράσταση της γυναικοκτονίας. Πάνω στο χαρτί με τη λέξη Αστυνομία τοποθετήθηκαν σπασμένες ματριόσκες, κόκκινο ύφασμα και τεχνητά τριαντάφυλλα, με ένα ψαλίδι να διακόπτει βίαια τη σύνδεση ανάμεσά τους.

Η σύνθεση αποτύπωσε τη σιωπή και την αδράνεια των θεσμών απέναντι στην έμφυλη βία, υποδηλώνοντας πως η προστασία έρχεται συχνά αργά — ή ποτέ. Το κόκκινο χρώμα, σύμβολο ζωής και αίματος, αναμειγνύεται με τη «συγκάλυψη», αποτυπώνοντας με τρόπο ωμό τη θεσμική προδοσία απέναντι στις γυναίκες – μητέρες παιδιών – που ζητούν βοήθεια και δεν εισακούγονται.

Μια τρίτη ομάδα εργάστηκε πάνω στις θεματικές της Οικογένειας και της Εισαγγελίας Ανηλίκων, δημιουργώντας μια ενιαία, πολυεπίπεδη σύνθεση. Ο λευκός αρκούδος, με ταινία στο στόμα και Hansaplast στο μέτωπο, συμβόλιζε το παιδί που έχει βιώσει τραυματική εμπειρία και πιέζεται από την οικογένεια να σωπάσει ή να ανακαλέσει όσα συνέβησαν. Η εικόνα αποτύπωσε με έντονο τρόπο τη σιωπή του τραύματος και την προστασία που μετατρέπεται σε συγκάλυψη.

Δίπλα, στο χαρτί με τη λέξη Εισαγγελία Ανηλίκων, τοποθετήθηκαν χαρτιά τράπουλας και μια κλεψύδρα — σύμβολα του τυχαίου και της καθυστέρησης στη θεσμική ανταπόκριση. Οι συμμετέχοντες τόνισαν ότι η πορεία μιας υπόθεσης εξαρτάται συχνά από παράγοντες συγκυριακούς ή υποκειμενικούς, ενώ ο χρόνος κυλάει αντίστροφα σε βάρος του παιδιού, καθώς η καθυστέρηση ή η ανεπαρκής διερεύνηση από τις υπηρεσίες παιδικής προστασίας και ποινικής δικαιοσύνης επιτείνει το τραύμα.

Μια ακόμη ομάδα εργάστηκε πάνω στη θεματική της θεσμικής στοχοποίησης και αδράνειας.

Στο επίκεντρο της σύνθεσης βρίσκεται ένα μαύρο πρόβατο, σύμβολο του παιδιού που στιγματίζεται και περιθωριοποιείται μέσα στο ίδιο το σύστημα φροντίδας. Το πρόβατο είναι δεμένο με επίδεσμο, φέρει επάνω του δύο επιγραφές — «Στίγμα» και

«Victim blaming» — και βρίσκεται κρατημένο από ένα μαύρο γάντι που το πνίγει, υποδηλώνοντας τη βία που ασκείται από τους ίδιους τους θεσμούς που όφειλαν να το προστατεύουν.

Μπροστά του τοποθετήθηκε ένα σβηστό κερί, όχι ως ένδειξη φωτός, αλλά ως σύμβολο των στοιχείων που χάνονται ή “καίγονται” πριν εξεταστούν, των φωνών που δεν ακούγονται, των παιδιών που σιωπούν. Το παιδί βρίσκεται στο επίκεντρο μιας αρνητικής προσοχής, εκτεθειμένο και χωρίς φωνή, ενώ γύρω του οι λέξεις Αστυνομία, Οικογένεια, Διαφθορά, Δομές Παιδικής Προστασίας υπενθυμίζουν τη συστημική συνενοχή.

Μία ομάδα επέλεξε να αναπαραστήσει το Σχολείο. Μπροστά από τη λέξη Σχολείο τοποθετήθηκαν πιόνια σε ευθυγραμμισμένη διάταξη, ενώ λίγο πιο πέρα, απομονωμένο, ένα μαύρο κομμάτι στέκεται μόνο του. Η εικόνα αποτύπωσε με απλότητα και δύναμη την απομόνωση του “διαφορετικού” ή του «ανυπάκουου» παιδιού μέσα σε ένα θεσμό που προάγει την κοινωνική ένταξη και τη γνώση.

Μια άλλη ομάδα δημιούργησε μια σύνθεση γύρω από τη Δικαιοσύνη και την Ηθική βλάβη, αναδεικνύοντας την πολυπλοκότητα των θεσμικών σχέσεων και τη δυσκολία αποκατάστασης της εμπιστοσύνης. Στο κέντρο τοποθετήθηκε ένας κύβος του Ρούμπικ, ως σύμβολο της πολυπλοκότητας και της αλληλεξάρτησης των μηχανισμών δικαιοσύνης, δεμένος με σπάγκο μαζί με ένα χαρτί τράπουλας (ρήγας), που παρέπεμπε στην εξουσία και στη δυσκινησία των θεσμών.

Ο ρήγας κρατά ένα σκήπτρο, το οποίο στην αναπαράσταση μετατράπηκε σε καρφί καρφωμένο πάνω στον κύβο — ένα στοιχείο που εμποδίζει την επίλυση του γρίφου, υποδηλώνοντας τη στασιμότητα και την αδράνεια απέναντι στην απονομή δικαιοσύνης. Ο κάκτος λειτούργησε ως σύμβολο της δευτερογενούς θυματοποίησης, δηλαδή της επανατραυματικής εμπειρίας που μπορεί να προκύψει όταν οι διαδικασίες διερεύνησης δεν είναι φροντιστικές. Η πράσινη μάσκα αναπαριστούσε την απώλεια εμπιστοσύνης και την απόσταση ανάμεσα στους πολίτες και στους θεσμούς.

Γύρω από τη σύνθεση, οι λέξεις Τραύμα, Ανασφάλεια, Καχυποψία, Περιθωριοποίηση, Ηθική βλάβη, Λογοδοσία, Δικαιοσύνη σχημάτιζαν ένα πεδίο που παρέμενε συνδεδεμένο και περιπεπλεγμένο σε ένα κουβάρι, αποτυπώνοντας τη δυσκολία των θεσμών να λειτουργήσουν συντονισμένα και με συνέπεια προς το παιδί.

Στο τέλος, όλοι οι συμμετέχοντες ενώθηκαν σε ολομέλεια για να δημιουργήσουν από κοινού μια νέα σύνθεση με τη θεματική:

Στην τελική φάση του εργαστηρίου, οι συμμετέχοντες εργάστηκαν συλλογικά δημιουργώντας τη σύνθεση με τίτλο «Όταν οι θεσμοί θεραπεύουν». Στο κέντρο τοποθετήθηκε το Σύνταγμα της Ελλάδας, φωτισμένο από έναν φακό, υποδηλώνοντας ότι το φως του Συντάγματος μπορεί να διαπεράσει και να καθοδηγήσει όλους τους θεσμούς όταν αυτοί ενεργούν με συνέπεια και δικαιοσύνη. Τα πιόνια τοποθετήθηκαν σε κύκλο, συμβολίζοντας την ισοτιμία, τη συνεργασία και την κοινή ευθύνη όλων των θεσμών απέναντι στο παιδί.

Ο Μικρός Πρίγκιπας στο κέντρο του κύκλου υπενθύμιζε την αξία του να βλέπεις «με την καρδιά», δηλαδή με ενσυναίσθηση και φροντίδα. Η πεσμένη κλεψύδρα παρέπεμπε στη δυνατότητα των ανθρώπων να ζουν με ασφάλεια στο παρόν, χωρίς τον φόβο και την αναμονή που γεννά η θεσμική καθυστέρηση. Το σαπούνι συμβόλιζε την καθαρότητα και τη διαφάνεια των διαδικασιών, ενώ το κερί, τοποθετημένο στο κέντρο, εξέφραζε το φως της αλληλεγγύης και την κοινή ευθύνη για προστασία.

Τα λουλούδια—τοποθετημένα δίπλα στη Δικαιοσύνη και τις Ψυχοκοινωνικές Υπηρεσίες—λειτουργούσαν ως σύμβολο ελπίδας, υπενθυμίζοντας πως οι θεσμοί, όταν λειτουργούν με συνέπεια, μπορούν να θρέψουν το τραύμα και να ξαναδώσουν ρίζες εκεί όπου υπήρξε απώλεια.

Όταν ολοκληρώθηκε η φωτογράφιση της σύνθεσης με θέμα ”Όταν οι θεσμοί θεραπεύουν”, αποφασίστηκε να ανάψουμε το κερί που βρισκόταν στο κέντρο του τραπεζιού.

Όλοι οι συμμετέχοντες παρέμειναν σιωπηλοί, κοιτώντας τη συλλογική δημιουργία που είχαν διαμορφώσει.

Η στιγμή χαρακτηρίστηκε από ηρεμία, συγκέντρωση και κοινό αίσθημα ενότητας. Μέσα στη σιωπή, κάποιος ψιθύρισε: ”Τι κάνει ένα κερί;” Και ένας άλλος απάντησε: ”Αυτό κάνει το ΦΩΣ.”

Η φράση αυτή συνοψίζει το βασικό μήνυμα του εργαστηρίου: ότι οι θεσμοί μπορούν να υποστηρίζουν και να επουλώνουν, όταν λειτουργούν με συνέπεια, συνεργασία και ανθρωπιά.