«Ρηνάκι, εμείς θα σενιάρουμε έναν σοσιαλισμό μεσογειακό»

Κάπως ανάποδα ξεκίνησε αυτή η συνέντευξη. Με αφορμή το θάνατο ενός ανθρώπου που έζησε αγωνιζόμενος για ένα καλύτερο αύριο. Τότε που οι αγώνες για τη λευτεριά ήταν απαγορευμένοι και κόστιζαν φυλακές, εξορίες, βασανιστήρια. Που κατάφερε, με όποιο προσωπικό κόστος να αμφισβητήσει τον πυρήνα της ύπαρξής του όταν παραδέχτηκε ότι η ιδεολογία στην οποία είχε δώσει την ως τότε ζωή του είχε ρωγμές και έσταζε…

Και ήθελε θάρρος αυτό πριν από το 1989 και την ηχηρή κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Χρόνης Μίσσιος έφυγε πριν από δέκα χρόνια, στις 20 Νοεμβρίου του 2012 και αυτή ήταν η αφορμή για τη συζήτηση με τη γυναίκα που μοιράστηκε τη ζωή του, την κ. Ρηνιώ Παπατσαρούχα-Μίσσιου.

«Ώρες ώρες νομίζω πως δε λείπει, ότι είναι εδώ. Όμως εκείνο που λείπει είναι η δυνατότητα να διασταυρώσουμε τις σκέψεις μας γιατί πρέπει πάντα να αυτοσχεδιάζω… Ήταν μια σχέση πολύ ζωντανή, καθόλου τυπική και “καθώς πρέπει”, αλλά πολύ δυναμική και ουσιαστική. Από το 1962 που γνωριστήκαμε μέχρι το 2012 που έφυγε για το μεγάλο ταξίδι. Πενήντα χρόνια. Μια ζωή, μια περιπέτεια, με πολλά σκαμπανεβάσματα…» μας λέει.

Θυμάται με κάθε λεπτομέρεια, τόσα χρόνια μετά, το πότε πρωτοσυναντήθηκαν, σε μια άδεια του Χρόνη από τις φυλακές και τις εξορίες και άναψε αυτή η φλόγα μέσα τους:

«Ουσιαστικά και οι δυο καλλιεργούσαμε μια σχέση που δεν τη ξέραμε… Στη δεύτερη συνάντηση, στην τελευταία άδεια του Χρόνη από τον Άη Στράτη σμίξαμε, για πάντα. Δεν μπόρεσα ποτέ να το εξηγήσω αλλά ήταν τόσο αυθόρμητη τόσο δυναμική τόσο σίγουρη αυτή η σχέση, μαγική. Γιατί δεν είχαμε πει τίποτα μέχρι τότε, απλώς ήταν μια αγάπη, εκτίμηση και σεβασμός που δούλευε κρυφά και αυτόνομα. Κάθε φορά που το σκέφτομαι προσπαθώ να εξηγήσω αυτόν τον έρωτα αλλά δεν υπάρχει τρόπος..».

Η ίδια δεν θέλει να μιλήσει για τον εαυτό της, τις δυσκολίες και την πείνα, για την οικογένειά της, τα στρατοδικεία και τις φυλακίσεις, τη δουλειά της.

«Οι ιστορίες μου αναφέρονται σε μια άλλη Ελλάδα κι αν τα πω θα είναι ένα τραγικό αφήγημα που δεν θα το πιστεύουν. Κι εγώ δεν θέλω. Είναι τόσο ακριβή η ζωή για να την αμφισβητήσουν που εγώ δεν τη λέω».

Ούτε για τα όσα ηρωικά περιγράφει ο Χρόνης θέλει πια να μιλάει. «Είναι γνωστά αυτά». Από την πολύωρη κουβέντα μας κρατήσαμε μερικά ψιχία από τα παλιά. Συμφωνήσαμε να μιλήσουμε κυρίως για τα τελευταία. Τα προφητικά, αυτά που είχε πει για το περιβάλλον. Και καθώς φεύγαμε από το Καπανδρίτι, μια σκέψη σκάλωσε στο νου: «Καλά εσύ μας προειδοποίησες νωρίς».

«Είναι τόσο πυκνά αυτά τα χρόνια, τόσο γεμάτα. Και ήμασταν δοσμένοι σε αυτή την ιστορία ολόψυχα. Βέβαια είχε αρχίσει ήδη να σπάει η κρούστα της βεβαιότητας και να αρχίζουν οι μικρές αμφιβολίες για το που μας βγάζει αυτός ο δρόμος, αν οδεύουμε σωστά, αν έχει προβλήματα. Με αντιμετώπιζε πάντα ως “η μικρή που πρέπει να προσέχει” κι εγώ είχα μια αγωνία, ήξερα ότι αυτοί ήταν όλοι έμπειροι αγωνιστές που είχαν παίξει κορώνα γράμματα τη ζωή τους και οι βεβαιότητές τους πληρώθηκαν πανάκριβα…Εντάξει, κι εγώ πέρασα δύσκολα αλλά δεν αισθανόμουν ότι μπορούσα να τους αμφισβητήσω. Έλεγα, αυτοί έχουν δοκιμαστεί στα πολύ δύσκολα και έχουν πληρώσει… Αυτό με έκανε πολύ σεμνή».

«Ήταν ένα ταξίδι του Χρόνη στη Σοβιετική Ένωση, μια βδομάδα μετά το γάμο μας, στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Γύρισε προβληματισμένος, με κάποιες αμφιβολίες, έχοντας διαπιστώσει κάποιες ρωγμές τις οποίες όμως δε θεωρούσε πληγές που δε θεραπεύονται. Πίστευε ότι όλα μπορεί να πάνε καλύτερα. Κάποια στιγμή μάλιστα μου είχε πει “Ρηνάκι εμείς θα σενιάρουμε έναν σοσιαλισμό μεσογειακό”. Δεν άφησε να φανούν τα ερωτηματικά που του είχαν δημιουργηθεί».

«Ηταν μια γέννα φοβερά οδυνηρή. Προσπάθησε να πιστέψει ότι όλα διορθώνονται αλλά όλο και κάπου στράβωναν και διαψεύδονταν και κάποια στιγμή έφτασε σε μια φάση που έπρεπε να ξαναγεννήσει τον εαυτό του μέσα από αυτή την οδύνη. Έτσι ήρθε το “Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς” και προφανώς όλη αυτή η ειλικρίνεια και ο πόνος που έβγαινε με αυτό το βιβλίο, αιφνιδίασε και εντυπωσίασε. Ο κόσμος το αντιμετώπισε με αγάπη. Δε μιλώ για τους κομπλεξικούς και ένα δημοσίευμα στο Ριζοσπάστη, με τίτλο “καλά εσύ κουράστηκες νωρίς” την ανοησία, την πλήρη έλλειψη αυτογνωσίας και σεβασμού στην Ιστορία, όχι στο Χρόνη…».

«Μια αναγέννηση που την πλήρωσε ακριβά αλλά την κατέκτησε γιατί αυτή είναι η αέναη εξέλιξη των πραγμάτων και όπως όλες οι ουσιαστικές γνώσεις είναι μια γέννηση που κοστίζει κάτι αφήνεις κάτι κερδίζεις. Ο Χρόνης κατέκτησε τη δυνατότητα να χαίρεται ακόμη και τις δυσκολίες μιας καινούριας γέννας, τις οδύνες και να τις αναγνωρίζει σαν τα δεδομένα μιας ζωής εν εξελίξει».

«Όχι, ο Χρόνης είναι συνεπής στην ουσία του πολιτικού του αιτήματος. Νομίζω πως είναι πολύ φυσικό όταν είμαστε νέοι, πιστεύουμε ότι είναι θέμα απόφασης το να αλλάξουμε τον κόσμο. Μεγαλώνοντας καταλαβαίνουμε ότι αυτό δε γίνεται με τη θέλησή μας μονάχα. Ο κόσμος αλλάζει πάρα πολύ δύσκολα και πάντα υπάρχουν πράγματα που μας προλαβαίνουν και μας οδηγούν αλλού.

»Ας πούμε ο Χρόνης δεν έζησε τον κορονοϊό και ότι συνεπάγεται. Ευτυχώς δε χρειάστηκε να αντιμετωπίσει αυτή τη μεγάλη εκτροπή. Κανένας δεν το περίμενε και όμως ήρθε μια αλλαγή που δεν την έχουμε ακόμα συνειδητοποιήσει, όχι μόνο εμείς αλλά ο πλανήτης ολόκληρος βρίσκεται μπροστά σε μια τεράστια αλλαγή… Αυτό που συμβαίνει είναι μια εκτροπή της ζωής- τίποτα πια δεν οδηγείται σε έναν ομαλό δρόμο. Πίστευα ότι κάτι θα συμβεί αλλά πολύ αργότερα, που δεν θα το δούμε. Το είδαμε, πρέπει να το διαχειριστούμε και δεν ξέρω αν θα τα καταφέρουμε…».

«Δεν είναι εύκολο να δώσω μια απάντηση. Σε γενικές γραμμές ένιωθα πάντα ότι κάπου πήραμε λάθος δρόμο. Έχω την εντύπωση ότι έχουμε επέμβει πολύ βαθιά στη φύση και δεν μπορούμε πλέον να διαχειριστούμε τις αλλαγές που έχουμε προκαλέσει με τις δραστηριότητές μας. Πιστεύω ότι πίσω από όλη αυτή την ιστορία υπάρχει ανθρώπινη ευθύνη, μια έπαρση του ανθρώπου που πίστεψε ότι μπορεί να διαχειριστεί τα πάντα και τώρα καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε τα αδιέξοδα που δημιουργεί η συμπεριφορά μας».

«Με ενοχλεί που οι περισσότεροι αναφέρονται στον Χρόνη μόνο ως προς το βιβλίο “Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς”. Επικαλούνται το ηρωικό στη ζωή του, τις ταλαιπωρίες του, την αντιφασιστική του δράση η οποία δεν έπαψε ποτέ να ισχύει. Ήταν πάντα σε όλη του τη ζωή αριστερός με την έννοια ότι αγωνιζόταν σε όλη τη ζωή του να γίνει ο κόσμος δικαιότερος και δημοκρατικότερος και ωραιότερος. Σταματούν στο ηρωικό στοιχείο. Βέβαια αυτό είναι ένα στοιχείο που γοητεύει και συγκινεί τον άνθρωπο με έναν τρόπο απλοϊκό.

»Όμως ο Χρόνης μετά από αυτό το βιβλίο άρχισε σιγά σιγά να περνάει σε ένα άλλο επίπεδο, ήταν σα να άδειαζε από κάποια πράγματα οδυνηρά και πολύ σημαντικά που χαράχτηκαν στην ύπαρξή του με καυτό σίδερο. Ακολούθησε το δεύτερο βιβλίο του “Χαμογέλα ρε, τι σου ζητάνε” που ήταν η συνέχεια του προηγούμενου. Με το βιβλίο “Τα κεραμίδια στάζουν” αρχίζει πλέον να περνάει σε ένα άλλο επίπεδο. Ο Χρόνης που γεννήθηκε μέσα από αυτή την πορεία καταλήγει στην υπεράσπιση του περιβάλλοντος αλλά και του ανθρώπου ως στοιχείο της φύσης.

»Έχω την εντύπωση ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν το κατάλαβαν και δεν του έδωσαν τη σημασία που είχε. Ας πούμε στο “Ντομάτα με γεύση μπανάνας” επισημαίνει τους κινδύνους από τις παρεμβάσεις των επιστημόνων στο γενετικό υλικό που δεν ξέρουμε ακόμη που θα βγάλουν. Στο βιβλίο “Το κλειδί είναι κάτω από το γεράνι” λέει ότι η ευτυχία μπορεί να κρύβεται σε πολύ απλά πράγματα».

«Το “8-3=11” είναι μια ανορθόδοξη αριθμητική πράξη που λέει ότι το κέρδος είναι στην προσφορά, ότι δίνοντας δε φτωχαίνεις αλλά γίνεσαι πλουσιότερος. Το δούλευε όσο ήταν άρρωστος και το παράτησε…».

«Θα τον ανακαλύπτουν ξανά και ξανά, εντάξει τα βιογραφικά έχουν την αξία τους γιατί είναι μια ιστορική μαρτυρία πολή σημαντική όπως αυτά που μοιάζουν επιστημονική φαντασία φοβούμαι ότι θα επαληθευτούν για να μην σου πω πως επαληθεύονται κάθε μέρα. Όμως οι άνθρωποι φοβούνται να τα αναγνωρίσουν γιατί θα πρέπει να μπουν και σε μια άλλη αντίληψη για να τα αντιμετωπίσουν κι αυτό σημαίνει να αλλάξουμε ζωή. Κι αυτό είναι πολύ δύσκολο. Γι’ αυτό και εξακολουθούν να επιμένουν στο ηρωικό στοιχείο με την έννοια ότι εντάξει ο Χρόνης ανήκει σε μια ιστορική στόφα ανθρώπων εμείς όμως μπορεί να βολευόμαστε με χαμηλότερα τον πήχη».

• Ήδη η συζήτηση για την κλιματική αλλαγή λαμβάνει πιεστικές διαστάσεις. (Το άρθρο στη Guardian που αναδημοσίευσε και η «Εφημερίδα των Συντακτών» μαζί με 34 εφημερίδες στον κόσμο ενόψει της Συνόδου Κορυφής του ΟΗΕ για το Κλίμα «Ο κόσμος αλλάζει, ο χρόνος τελειώνει» ήρθε λίγα 24ωρα αφότου μιλήσαμε με την κ. Μίσσιου)

«Γι’ αυτό ακριβώς μιλούν τα βιβλία του Χρόνη που ο κόσμος θα ανακαλύπτει ξανά και ξανά. (Φέρνει το τελευταίο βιβλίο του “8-3=11” και μας διαβάζει): “Ένας ολόκληρος κόσμος φωνάζει “βοήθεια”. Άνθρωποι διαφορετικής καταγωγής, θρησκείας, κουλτούρας, τάξης και πολιτικής ένταξης αντιμετωπίζουν τον ίδιο κίνδυνο: να δουν τον τόπο τους να γίνεται εχθρικός, η γη τους άγονη κι ο βίος τους αβίωτος”. Μιλά για τον ανελέητο και ακήρυχτο πόλεμο για την κυριαρχία στις ζωτικές πηγές του πλανήτη και το κυοφορούμενο μέλλον και στις δυο του εκδοχές, τη σωτηρία του ή την καταστροφή του. Τα τρία τελευταία του βιβλία μιλούν για τις ανεξέλεγκτες δραστηριότητες εταιριών και κυβερνήσεων που πιστεύουν ότι οι δυνατότητές τους ισούνται με τα δικαιώματά τους και όλα τους επιτρέπονται. Μιλά για τους πολέμους, την υπερεκμετάλλευση, την αχαλίνωτη πλεονεξία των ισχυρών στο κυνήγι της ισχύος τους».

«Κατά την άποψή μου ο Χρόνης γράφει γι’ αυτό που θα ‘θελε να διαβάσει στις εφημερίδες ένα πρωί, ν’ ακούσει στις πρωινές εκπομπές των ραδιοφώνων: πως τίποτα δεν έχει τελειώσει, πως η δημιουργία του κόσμου συνεχίζεται και πως η συνείδηση του ανθρώπου μπορεί ακόμη να κυοφορήσει ένα θαύμα».

«Μόνο σε σχέση με την υπεράσπιση της φύσης μπορεί ο άνθρωπος να διατυπώσει μιαν ηθική που θα αποκαταστήσει τη χαμένη του ζωή. Το θέμα είναι αν θα προλάβει ο άνθρωπος να συνειδητοποιήσει πόσο είναι ζωτική ανάγκη για το ανθρώπινο είδος να υιοθετήσει μια νέα ηθική στάση απέναντι στη φύση, να υπερασπιστεί την αιωνιότητά της, να αναγνωρίσει την υπέρτατη σοφία και την αδιάσπαστη ενότητα στη διαφορετικότητά της».

Χρόνης Μίσσιος (1930-2012), από το τελευταίο του βιβλίο «8-3=11» (εκδόσεις Πατάκη).

Στους Δεσμώτες της Χούντας, το ειδικό αφιέρωμα των Ιστορικών της Ελευθεροτυπίας στα 35 χρόνια από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας η Ρηνιώ Παπατσαρούχα-Μίσσιου καταγράφει την εμπειρία της από τη φυλάκισή της στη Γυάρο, μαζί με χιλιάδες άγνωστους πολιτικούς εξορίστους «προληπτικώς συλληφθέντες» της χούντας. Ανάμεσα σε πολλά άλλα αναφέρεται στο τραγούδι μιας συγκρατούμενης που επέτρεψε νοητά στις και στους συντρόφους της «να κρατηθούν, ν’ ανεβούν, να αγναντέψουν, έστω για λίγο, κατά κει, όπου είχε η ζωή ορίζοντα, προοπτική, έρωτα. Είναι γνωστό ότι ένα από τα μεγάλα κενά στην επίσημη ιδεολογία της αριστερής πρωτοπορίας είναι που εξόρισε υποκριτικά τον έρωτα και τον ερωτισμό από τη σκέψη και τη ζωή των αγωνιστών, αναγνωρίζοντάς τα μόνο ως έσχατο και καταχρηστικό δικαίωμα, στο πλαίσιο του νόμιμου και εγκεκριμένου γάμου. Δεν ξέρω πως μπορεί κανείς να ονειρεύεται και ν’ αγωνίζεται μέχρις εσχάτων για να αλλάξει τον κόσμο και να οδηγήσει τον άνθρωπο σε πιο ευάερες και ευήλιες κοινωνίες, διατηρώντας ταυτόχρονα όλα τα μικρόψυχα μικροαστικά στερεότυπα, γύρω από την αυτοδιάθεση της μόνης θεμιτής ιδιοκτησίας, του σώματος και των αισθημάτων μας!».