Δυο άρθρα για τις γιορτινές ημέρες που τελείωσαν

Γιάννης Βαρβέρης, «Καθώς πλησιάζει η ώρα»

Οι γιορτές είναι εδώ για τα καλά. Τα Χριστούγεννα σε αυτό τον τόπο και τον χρόνο, εν μέρει εθνικά και εν μέρει χριστιανίζοντα. Δεν ξέρω γιατί, αλλά κάθε χρόνο προκύπτει η ίδια στάση. Λίγο ως συνήθεια και λίγο σαν ανάγκη. Να μην περάσουν όλα ανεξέταστα. Σαν συμφορά, σαν χρονολογημένη ρουτίνα ή απλός, τυπικός εορτασμός που σπρώχνει τα ημερολόγια να περάσει. Κάτι άλλο. Κάτι αβέβαιο και ειπωμένο σχεδόν χωρίς σχήμα. Και σίγουρα χωρίς σκοπό. Ισως σαν μια συνομιλία. Με άγνωστο συνομιλητή. Διακεκομμένη, με εξάρσεις και πισωγυρίσματα, επαναλήψεις και αμήχανες σιωπές. Σαν ελάχιστη χλωρίδα ερωτηματικών σε μια επικράτεια γεμάτη θαυμαστικά θερμοκηπίων.

Τα Χριστούγεννα είναι μια κοσμική γιορτή σε έναν κοσμικό κόσμο. Σε μια εποχή που ακόμα και τα σκοτάδια μας είναι υφασμένα από κοσμικό υλικό: κυνισμό της αγοράς, σκληρότητα της απογοήτευσης, μισαλλοδοξία της έλλειψης. Τα Χριστούγεννα κουβαλούν όλη αυτή την αφέλεια της εξωστρέφειας, του χαμογελαστού εξαναγκασμού. Αλλά ταυτόχρονα λειτουργούν και πέρα από τη μετατόπιση της συνήθειας. Είναι νομίζω αυτός ο πολλαπλός συγκριτισμός που τα συγκροτεί. Δημιουργώντας περισσότερο ένα μωσαϊκό και λιγότερο ένα ενιαίο σώμα.

Ενας συγκριτισμός θρησκευτικότητας, βαλσαμωμένης θρησκείας, καταναλωτισμού, επικαιρότητας, θεάματος, ανεξέταστης εφορίας. Πλεγμένα όλα μαζί με υλικά που συνομιλούν με την πραγματική μας συνθήκη: τη διακοπή, την επιστροφή, την προσπάθεια του χρόνου να επιμερίσει τον εαυτό του και να του δώσει μια κάποια κυκλικότητα (παρά την παρατεταμένη καλοκαιρία). Ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίνουμε (και μιλώ για εμάς, αναγνώστη μου, και όχι για τους άλλους) ψάχνουμε κάτι. Μια αίσθηση, μια επιβεβαίωση, μια ελάχιστη συνηγορία χρονικής διαφορετικότητας. Και πίσω από αυτά, μια αφορμή. Μονωμένοι μέσα στο ενιαίο πλήθος, την ώρα της πιο κοινωνικής μας μοναξιάς, μακριά από τις φανταχτερές φορεσιές που επιβάλλουν στην πόλη οι δήμαρχοι, πέρα από τις κονσέρβα ευχές, πέρα από το παρωχημένο περιεχόμενο της ευωχίας. Μια ευκαιρία στην αβεβαιότητα.

Είναι μια αφορμή για να εξετάσουμε τις δικές μας αβεβαιότητες στο κέντρο μιας κουλτούρας γεμάτης βεβαιότητες. Το τι σημαίνει χαρά, δεσμός, θνητότητα. Το τι σημαίνουν όλες αυτές οι λέξεις που τρίβονται στα πολυφορεμένα συμπεράσματα των ημερών, στην επιθετική αφέλεια των προπόσεων, στις ευχετήριες καταδίκες του πιο στενού νοήματος: συγχώρεση, αγάπη, αλληλεγγύη. Οι αβεβαιότητές μας. Ειπωμένες ακαριαία ως καταφάσεις και αμφίσημα ως αρνήσεις. Αυτό το ρευστό που προσπαθεί διαρκώς να δώσει σταθερή μορφή στο πρόσωπό μας. Να αμφιβάλλεις… ακόμα και για τις αμφιβολίες σου να αμφιβάλλεις…

Είναι αυτή η ηθική της αβεβαιότητας που μας επιτρέπει να είμαστε αντιφατικοί. Να έχουμε μεταπτώσεις, να χαιρόμαστε ενώ αγανακτούμε, να αλλάζουμε γνώμη, να το παραδεχόμαστε ενώ ταυτόχρονα υπεκφεύγουμε, να το νοιώθουμε ενώ ταυτόχρονα αδιαφορούμε, να απορρίπτουμε ενώ μαζί αποδεχόμαστε, να παραιτούμαστε ενώ ταυτόχρονα προσπαθούμε. Να βυθομετρούμε τις επιφάνειες ενώ ταυτόχρονα προσπαθούμε να εφεύρουμε έναν βυθό για αυτήν την πλημμύρα που μας φτάνει μέχρι τον αστράγαλο. Να γνωρίζουμε ενώ ταυτόχρονα αμφιβάλλουμε. Να είμαστε ανθρώπινοι ενώ συχνά φοβόμαστε πως κάτι τέτοιο είναι αδύνατον. Αντιφατικοί και ταυτόχρονα ενιαίοι.

Είναι οι αντιφάσεις μας αυτές που στολίζουμε κάθε χρόνο. Και τα Χριστούγεννα –με όλες τις ευχάριστες ή όχι συναντήσεις, όλα τα πετυχημένα και αποτυχημένα τους τραπέζια και συζητήσεις, όλους τους αφόρητους ή συμπαθείς εορτασμούς– μια αφορμή για την αντιφατικότητά μας, μια επικύρωση των αμφιβολιών μας, ένας εορτασμός των αβεβαιοτήτων μας. Για το πώς ερμηνεύουμε τον κόσμο απορρίπτοντας την ερμηνεία του, για το πώς αναλωνόμαστε χωρίς σπίθα ή φλόγα, για το πώς διαρκούμε μέσα σε αυτό που τελειώνει.

Ενας χρόνος φεύγει, ένας νέος έρχεται. Αέναη παράθεση ετών από τότε που αρχίσαμε να τα μετράμε, επιλέγοντας μια σύμβαση. Αρχίζει τότε και τελειώνει τότε. Γιατί σε μας τους ανθρώπους αρέσει να ελέγχουμε τα πάντα, αναζητώντας μια τάξη και μια σειρά μέσα σε μια ζωή που πάντα μπορεί να μας εκπλήξει και να μας βγάλει από τον δρόμο μας.

Κάπως έτσι ορίζουμε γιορτές και επετείους, γενέθλια και ονομαστικές γιορτές, αρχές και τέλη ακαδημαϊκών ετών, διακοπές και εργάσιμες ημέρες. Και καλύπτουμε την ανάγκη μας για ευταξία στο χάος ενός κόσμου που όλο τρέχει, όλο αλλάζει κι εμείς νομίζουμε ότι ακολουθούμε, αλλά ποτέ δεν προλαβαίνουμε.

Η ζωή στην πραγματικότητα μοιάζει με εκείνα τα φιλμ που σε γρήγορη κίνηση δείχνουν να ξημερώνει, να έρχεται μεσημέρι, απόγευμα, νύχτα και ξανά πρωί, με τα σύννεφα να τρέχουν, τον ήλιο να ανατέλλει και να δύει, πότε να βρέχει και πότε να χιονίζει πάνω από μεγαλουπόλεις με θηριώδη κτίρια και πάνω από ερήμους, βουνά, μικρά χωριά και ωκεανούς.

Και οι ζωές μας; Κλάσματα δευτερολέπτου στην αιωνιότητα. Μόνο αν σταματήσουμε μια στιγμή, μια σημαντική ή όχι τόσο σημαντική στιγμή, όλα αποκτούν νόημα. Δεν χρειάζεται ενδοσκόπηση πάντα, μερικές φορές αρκεί να κάνεις μια παύση για λίγα δευτερόλεπτα του συμβατικού σου χρόνου, να κλείσεις τον νου έξω από τους θορύβους του περιβάλλοντος και να αναρωτηθείς: Αν μπορούσες να ζητήσεις ένα δώρο, όποιο δώρο, τι θα ήταν αυτό;

Παύση λίγων δευτερολέπτων. Ισως και περισσότερων.

Ακόμη ένας χρόνος κατά σύμβαση τελειώνει και ένας νέος αρχίζει. Ευχές -ειλικρινείς, από υποχρέωση, διαφημιστικές, από αγάπη και φροντίδα- ακούς και διαβάζεις παντού: Υγεία -πάνω από όλα και χωρίς εκπτώσεις-, χαρές, έρωτες και γεννητούρια, χρήματα, δουλειά, ταξίδια, καλοτυχία, αλλά και άλλα, πιο μεγάλα, που απαιτούν δουλειά και σε κάποιο βαθμό αυταπάρνηση: δικαιοσύνη, ειρήνη, αλληλεγγύη. Ο,τι επιθυμεί ο καθείς και ό,τι χρειάζονται όλοι.

Αλλά αν αναρωτηθείς τι χρειάζεσαι εσύ, τι μπορείς να απαντήσεις; Είναι κάτι που μπορείς να κρατήσεις στο χέρι σου ή κάτι τόσο μεγάλο και βαθύ ταυτόχρονα που δεν μπορεί να αγοραστεί όσα χρήματα κι αν έχεις;

Ενα κοριτσάκι, μόλις έξι ετών, φέτος τα Χριστούγεννα, ανάμεσα στα δώρα που πήρε βρήκε και ένα μαλακό μολύβι, σαν αυτά που χρησιμοποιούν οι ζωγράφοι για να μπορούν να κάνουν σκιές και να δίνουν βάθος στα έργα τους. Η τιμή του, κάτι ελάχιστο, μικρότερη από αυτήν μιας σοκολάτας. Και όμως, γυρνούσε σε όλο το σπίτι, με το μολυβάκι στο χέρι και έλεγε όλο χαρά: «Εχω μολύβι! Εχω μολύβι!» Ενα μικρό φθαρτό αντικείμενο που αντιπροσωπεύει το σημερινό μεγάλο όνειρό της: να γίνει κάποτε ζωγράφος. Πόσοι από εμάς μπορούμε να πούμε ότι κάτι τόσο μικρό και φθηνό θα μας έκανε να χαρούμε τόσο πολύ; Να νιώσουμε ότι κάναμε ένα βήμα για την υλοποίηση ενός μεγάλου ονείρου;

Λίγες ώρες έμειναν για την αυγή της νέας χρονιάς. Και όλοι ξέρουμε ότι πιθανότατα θα μοιάζει πολύ με την προηγούμενη: η μεγάλη πολιτική δεν αφήνει περιθώρια ελπίδας, αν διαβάσει ή ακούσει κανείς ειδήσεις, θα το συνειδητοποιήσει.

Αλλά, ακολουθώντας την ετήσια τάξη πραγμάτων θα βρεθούμε σε γιορτές, θα σβήσουμε τα μεσάνυχτα της 31ης προς την 1η τα φώτα και θα τα ανάψουμε πάλι και θα ευχηθούμε «Καλή Χρονιά». Και η νέα χρονιά θα ξημερώσει και στο ρολόι μας τα δευτερόλεπτα θα γίνουν λεπτά, εκείνα ώρες και μετά μέρες. Και σε ένα χρόνο από σήμερα, με λίγες ρυτίδες παραπάνω, ίσως βρεθούμε να κάνουμε έναν ακόμη απολογισμό.

Μακάρι όλοι να έχουμε πάρει εκείνο το δώρο που χρειαζόμαστε: την ελπίδα για την πραγμάτωση ενός ονείρου και ένα μικρό εργαλείο για να αρχίσουμε να δουλεύουμε γι’ αυτό. Ισως αυτή τη νύχτα, όπως έγραψε κι ο τόσο σπουδαίος και τρυφερός Τάσος Λειβαδίτης, «ένα φλάουτο κάπου/ ή ένα άστρο συνηγορεί/ για όλη την ανθρωπότητα».