Έρευνα / Ξεμάτιασμα, κατάρες, γλωσσοφαγιά: 4 στους 10 Έλληνες πιστεύουν στο «μάτι»

ΞΕΜΑΤΙΑΣΜΑ, ΚΑΤΑΡΕΣ, ΜΟΙΡΟΛΑΤΡΙΑ, βασκανία, γλωσσοφαγιά, μάγια και διάφορες άλλες δεισιδαιμονίες εξακολουθούν να γοητεύουν ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση «PLoS One» και πραγματοποιήθηκε από το τμήμα Οικονομικών του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον σε παγκόσμιο δείγμα 140.000 ανθρώπων από 95 χώρες διαπιστώνουμε ότι το 40% των ανθρώπων δηλώνει ότι πιστεύει στη δύναμη των πνευμάτων ή σε κάποιο είδος μαγείας.

Περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι παγκοσμίως πιστεύουν στη μαγεία με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, ενώ στην Ελλάδα τέσσερις στους δέκα πιστεύουν στη μαγεία και στο «κακό μάτι».

Όσο δυσάρεστο κι αν είναι, δεν με εκπλήσσει. Φαίνεται ότι η πίστη σε παραφυσικά φαινόμενα και κάθε λογής δεισιδαιμονίες και προλήψεις δεν υποχωρεί με την πρόοδο της επιστήμης. Πολύ περισσότερο όταν το πνεύμα της επιστήμης –η ανάγκη να βασίζουμε σε γεγονότα τις απόψεις και τις πεποιθήσεις μας για οτιδήποτε– είναι πλέον ένας ξεχασμένος στόχος του εκπαιδευτικού συστήματος, και όχι μόνο στην Ελλάδα.

Διδάσκουμε την επιστήμη όχι ως απελευθερωτική δύναμη από τη «μαγική σκέψη» αλλά μόνο ως κινητήρια δύναμη της τεχνολογίας που τίθεται στην υπηρεσία του πιο άπληστου είδους που έχει εποικίσει ποτέ τον πλανήτη Γη, του ανθρώπου-καταναλωτή.

Και δεν πρέπει να απορούμε που η «μαγική σκέψη» και η εχθρότητα προς τον ριζικό αντιδογματισμό της επιστήμης –η οποία δεν δέχεται αιώνιες αλήθειες και τα υποβάλλει όλα στον έλεγχο της εμπειρίας– είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιδεολογίας όλων των μεγάλων ολοκληρωτισμών με θρησκευτικό ή εγκόσμιο ένδυμα. Ο Χίτλερ δεν δίσταζε να το λέει αυτό χωρίς περιστροφές. Να τι έγραφε: «Βρισκόμαστε στο τέλος του Αιώνα του Λόγου (σ.σ. στο τέλος του Διαφωτισμού). Μια νέα εποχή της μαγικής εξήγησης του κόσμου ανατέλλει, μιας εξήγησης βασισμένης στη βούληση μάλλον παρά στη γνώση».

Φοβάμαι ότι θα γίνω δυσάρεστος, αλλά οι ταραγμένοι καιροί στους οποίους ζούμε μου θυμίζουν ατμόσφαιρα Μεσοπολέμου, όταν η μεγαλύτερη επιστημονική επανάσταση του σύγχρονου κόσμου –η ανακάλυψη της κβαντομηχανικής και της θεωρίας της σχετικότητας– συμβάδιζε με ένα σκοτεινό ποτάμι ανορθολογισμού και «μαγικών εξηγήσεων του κόσμου» με τη γνωστή κατάληξη.

Ας μη χάσουμε όμως το μέτρο. Σε μικρές δόσεις, οι προλήψεις για τις οποίες συζητάμε, η πίστη στα μάγια και το «μάτι», όπως και η αστρολογία, είναι από τις πιο αθώες του είδους. Είναι όμως, επίσης, ο προθάλαμος για τα «βαριά ναρκωτικά σκέψης», δηλαδή τις κάθε λογής θεωρίες συνωμοσίας και την απόρριψη της επιστημονικής ιατρικής έναντι εναλλακτικών θεραπειών που οι περισσότερες αποτελούν καθαρή αγυρτεία.

Ο μακροχρόνιος εθισμός στη «μαγική σκέψη» αφήνει τους ανθρώπους τελείως ανυπεράσπιστους απέναντι στους εμπόρους της. Είτε είναι πωλητές κηραλοιφών είτε κάθε είδους χιτλερίσκοι που αναμενόμενα ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια σε ταραγμένους καιρούς όπως οι σημερινοί.

Σε ατομική βάση η πίστη στα παραφυσικά φαινόμενα μπορεί να είναι μέχρι και συμπαθής μερικές φορές. Όμως ως μαζικό κοινωνικό φαινόμενο ροκανίζει τα θεμέλια των δημοκρατικών κοινωνιών με έναν πολύ ύπουλο τρόπο.

Δεν ξέρω. Δεν είμαι επαγγελματίας μελετητής του φαινομένου, παρότι το παρακολουθώ εδώ και αρκετά χρόνια ως πολίτης που προβληματίζεται και κρατώ μια στάση διαρκούς εγρήγορσης απέναντί του, μεταξύ άλλων και για τους λόγους που ανέφερα πριν.

Με αυτά τα εφόδια μπορώ να πω μόνο τούτο: ότι μία από τις κύριες παγκόσμιες βιομηχανίες παραγωγής και εμπορίας ψευδοεπιστημονικών θεωριών και συναφών «προϊόντων» είναι το περίφημο New Age, το κίνημα της Νέας Εποχής. Ένα ευπώλητο κοκτέιλ ανατολικής «πνευματικότητας» από τη μια μεριά, με όλες τις αποκρυφιστικές δοξασίες και «εναλλακτικές» πρακτικές της, και άφθονου «επιστημονικού» μυστικισμού από την άλλη. Και μάλιστα με τη σφραγίδα της πιο σύγχρονης απ’ όλες τις επιστημονικές θεωρίες, τη σφραγίδα της κβαντομηχανικής, ώστε πλέον όλα τα προϊόντα της Νέας Εποχής να συνοδεύονται με το επίθετο «κβαντικός». Κβαντική αστρολογία, κβαντικό ταρό, κβαντική γιόγκα, κβαντικός διαλογισμός έως και κβαντικό… μασάζ βρίσκει κανείς σε τιμές ευκαιρίας!

Αφθονούν επίσης οι διαδικτυακές ομιλίες των κβαντικών γκουρού για όλα τα ζητήματα και μερικά ακόμη. Όμως η κβαντική νέα εποχή μεριμνά ιδιαίτερα και για τη σωματική ή ψυχική υγεία μας με βιβλία κβαντικής αυτοΐασης, των οποίων ο κατάλογός δεν έχει τέλος.

Βάλτε στο ευρετήριο του Amazon/books Quantum medicine ή Quantum Psychology και ετοιμαστείτε για ένα μικρό σοκ με τίτλους ευπώλητων συνήθως «βιβλίων», όπως οι παρακάτω: Ο κβαντικός γιατρός: Ένας κβαντικός φυσικός εξηγεί τη θεραπευτική δύναμη της ολιστικής ιατρικής, Κβαντική ίαση: Ερευνώντας τα μέτωπα της ψυχοσωματικής ιατρικής, Κβαντικό άγγιγμα: Η δύναμη του ιάσθαι (το περίφημο ρέικι), Κβαντική κάθαρση ψυχής, Ψυχοεπιστήμη: Πώς οι νέες ανακαλύψεις στην κβαντική φυσική εξηγούν τα παραφυσικά φαινόμενα, Κβαντομηχανική για την ψυχή σας: Πώς να επισκευάσετε τον εαυτό σας και συγχρόνως να σώσετε τον κόσμο και για να μην ξεχνάμε και την αποστολή μας πάνω στη Γη: Το φορτίο του λευκού ανθρώπου, που έλεγαν κι εκείνοι οι «τύποι» κάποτε.

Όμως, εκτός από τη σωτηρία του σώματός μας –με τη δύναμη αυτοΐασης του κβαντικού μας πνεύματος, σύμφωνα με την… κβαντομηχανική!–, η κβαντική Νέα Εποχή ενδιαφέρεται και για τη σωτηρία της ψυχής μας με εκδόσεις βιβλίων όπως: Κβαντική θεολογία: Οι πνευματικές συνέπειες της νέας φυσικής, Κβαντικός χριστιανισμός: Πίστεψε ξανά, Κβαντικός βουδισμός: Χορεύοντας στο κενό, Κβαντικός ιουδαϊσμός: Προς μια σύνθεση ιουδαϊσμού και σύγχρονης φυσικής, Το κβαντικό ζήτημα του Ισλάμ: Συμβιβάζοντας τη μουσουλμανική παράδοση με τη σύγχρονη επιστήμη, Κβαντική υποστήριξη της ύπαρξης θεού, Κβαντική αποκάλυψη, Κβαντική φυσική του θεού: Το κβαντικό βιβλίο του ζην, του θνήσκειν, της μετενσάρκωσης και της αθανασίας. (βάλτε στο Amazon/books quantum theology ή quantum physics of god και ο πλήρης κατάλογος θα είναι μπροστά σας)

Και έχοντας εξασφαλίσει τη μετενσάρκωση και την αθανασία, εμείς οι πιστοί της Νέας Θρησκείας –γιατί περί θρησκείας νέου τύπου πρόκειται– μπορούμε να είμαστε αντίθετοι και στα εμβόλια κατά του Covid-19, όπως έδειξε πρόσφατη σχετική έρευνα του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον.

Κι όταν τα πράγματα ζορίσουν, η καταραμένη δυτική ιατρική και τα νοσοκομεία της είναι πάντα εκεί για να μας περιθάλψουν. Το κόστος της ψευδοεπιστήμης δεν το πληρώνουν ούτε οι διακινητές της –αυτοί μόνο κέρδη μετρούν– ούτε οι πελάτες τους. Το πληρώνει ολόκληρη η (δημοκρατική) κοινωνία.

Η εκπαίδευση –σχολική και εξωσχολική (ας πούμε σαν αυτήν που κάνουμε τώρα με τούτη τη συζήτηση)– είναι το μόνο εργαλείο που έχουμε στη διάθεσή μας. Το να μυηθούμε όμως στο πνεύμα της επιστήμης, που σημαίνει να βάζουμε τα γεγονότα πάνω από τις θεωρίες και τις πεποιθήσεις μας, δεν είναι ισοδύναμο με το μαθαίνω απλώς τα επιστημονικά αποτελέσματα.

Οι επιστημονικές πληροφορίες από μόνες τους δεν είναι επιστήμη και πάντως δεν καλλιεργούν την επιστημονική νοοτροπία, εκείνη την ιδιαίτερη κλίση του μυαλού να μη φοβάται να αμφιβάλλει και να είναι σε διαρκή ετοιμότητα για αλλαγές και αναθεωρήσεις όταν τα γεγονότα το επιβάλλουν.

Υπάρχουν, κατά τη γνώμη μου, δύο θεμελιώδεις πνευματικές στάσεις απέναντι στα πράγματα, που μπορώ να τις τυποποιήσω στην παρακάτω διπλή εικόνα. Όπου βέβαια η πρώτη είναι εμπνευσμένη από την κορυφαία εκείνη στιγμή στην ιστορία του πολιτισμού μας όταν ο Γαλιλαίος έστρεψε το τηλεσκόπιό του στους ουρανούς και είδε εκεί πάνω πράγματα πολύ διαφορετικά απ’ αυτά που έπρεπε δει, σύμφωνα με τα «ιερά βιβλία». Αυτή ήταν πράγματι η ληξιαρχική πράξη γέννησης της σύγχρονης επιστήμης. Πάνω απ’ όλα είναι η εμπειρική πραγματικότητα.

Είμαστε όμως βέβαιοι, ως κοινωνία και ως εκπαιδευτικό σύστημα, ότι πράγματι επιλέγουμε την επιστημονική στάση απέναντι στα πράγματα; Την προτεραιότητα των γεγονότων έναντι των γνωμών και των πεποιθήσεών μας;

Σε μένα είναι σαφές πως όχι, παρότι ένα σημαντικό μέρος των συμπολιτών μας αυτήν επιλέγει. Όμως κανένα πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να πάει κόντρα –το είδαμε ολοκάθαρα στη διάρκεια της πανδημίας– σε ένα άλλο εξίσου σημαντικό μέρος της κοινωνίας μας το οποίο στέκεται με δυσπιστία απέναντι στο πνεύμα της επιστήμης όπως το περιγράψαμε πριν.

Για να είμαστε ρεαλιστές, λοιπόν, το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν πρόκειται να γίνει ποτέ κήρυκας της επιστήμης ως απελευθερωτικής δύναμης απέναντι στις δεισιδαιμονίες και στις προλήψεις, όπως την οραματίστηκε ο Ρήγας Φεραίος όταν έγραφε το περίφημο εκείνο βιβλιαράκι του με τίτλο «Φυσικής Απάνθισμα», θεωρώντας αυτήν την πνευματική απελευθέρωση ως την αναγκαία προετοιμασία για την κυοφορούμενη εθνική επανάσταση. Όχι, αυτά δεν γίνονται και το μόνο εργαλείο που έχουμε στη διάθεσή μας όσοι συνειδητοποιούμε πόσο κρίσιμο είναι το ζήτημα αυτό για το μέλλον των δημοκρατικών κοινωνιών είναι η άτυπη εκπαίδευση.

Ακριβώς σε αυτό το πνεύμα μια ομάδα έξι ανθρώπων –τέσσερις πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και δύο ειδικοί στην επικοινωνία της επιστήμης– αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε ένα ανοιχτό διαδικτυακό μάθημα γι’ αυτόν τον σκοπό. Ο τίτλος του είναι «Ανορθολογισμός και Ψευδοεπιστήμη: Ένα μάθημα για τον πολίτη του καιρού μας» και προσφέρεται δωρεάν από το Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Η ημερομηνία έναρξης του μαθήματος είναι η 12η Δεκεμβρίου.

Αναμφίβολα φέρει ευθύνη, αν και πλέον το φαινόμενο, χάρη και στον ρόλο των κοινωνικών δικτύων, έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις και μπροστά του η επιστημονική κοινότητα μόνο ως μύγα του Αισώπου μπορεί να ιδωθεί.

Με αυτή την έννοια, η παθητική στάση των περισσοτέρων από εμάς είναι κάπως κατανοητή, παρότι θα μπορούσε να είναι λίγο καλύτερη, χωρίς βέβαια να περιμένουμε ότι οι περισσότεροι επιστήμονες θα αφήσουν ξαφνικά τη δουλειά τους για να γίνουν σταυροφόροι του νέου διαφωτισμού.

Αυτό όμως που δεν μας συγχωρείται είναι να σιωπούμε όχι μόνο ως άτομα αλλά και ως επιστημονικοί θεσμοί όταν ανεύθυνοι «συνάδελφοί» μας εκεί έξω πουλάνε ανενόχλητοι την ψευδοεπιστημονική τους πραμάτεια. Και η μοναδική περίπτωση που γνωρίζω να έχουν αποδοκιμαστεί δημόσια τέτοια φαινόμενα είναι το 2019 με πρωτοβουλία των τμημάτων Φυσικής και των αντίστοιχων επιστημονικών ενώσεων της χώρας. Και η αποδοκιμασία δεν ήταν χωρίς αποτέλεσμα, καθώς ορισμένοι μαζεύτηκαν. Το συμπέρασμα είναι, λοιπόν, ότι η επιστημονική κοινότητα δεν μπορεί να κάνει πολλά πράγματα ενάντια στο κύμα του ανορθολογισμού και της ψευδοεπιστήμης που συνεχίζει να φουσκώνει, δεν δείχνει όμως πρόθυμη να κάνει ούτε και τα μικρά.

Κλείνω με το αγαπημένο μου επιμύθιο. Τουλάχιστον εμείς, οι δάσκαλοι, που μπορούμε να παίξουμε έναν μικρό ρόλο σ’ αυτό το ζήτημα, ας στεκόμαστε από καιρού εις καιρόν μπροστά στον καθρέφτη, απαγγέλλοντας τον πολύ ανθρώπινο στίχο του Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ: «Κι εσύ αδελφέ μου φταις λιγάκι».