Στις 21 Σεπτεμβρίου το Ωδείο Ηρώδου Αττικού θα δονηθεί από τραγούδια που σημάδεψε με τις ερμηνείες του ο Νίκος Ξυλούρης. Υπό τη διεύθυνση και επιμέλειά του, ο Σταύρος Ξαρχάκος συγκεντρώνει επί σκηνής την οικογένεια του Ψαρονίκου: τον Ψαραντώνη, τον Γιάννη, τον Γιώργη, τη Νίκη, τον Λάμπη και την Ελευθερία Ξυλούρη αλλά και κάποιες από τις σημαντικές φωνές του ελληνικού τραγουδιού σήμερα: την Ηρώ Σαΐα, τον Μίλτο Πασχαλίδη και τον Χρήστο Θηβαίο.

Όλοι θα τιμήσουν τον «αρχάγγελο της Κρήτης» –αυτό το προσωνύμιο του απέδωσε η Τζένη Καρέζη–, τον καλλιτέχνη που άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του τόσο ως ερμηνευτή όσο και ως ανθρώπου.

Για τον θείο τους μίλησαν στο Documento τα δύο ανίψια του, οι μουσικοί Νίκη και Γιώργης Ξυλούρης, λίγο προτού εμφανιστούν στην Ιταλία από κοινού με τον πατέρα τους Ψαραντώνη και επιστρέψουν για τη μεγάλη συναυλία στην Αθήνα.

«Τον θείο μου θυμάμαι να τον συναντώ λίγες φορές, αλλά αρκετές ώστε να έχω μια πολύ καλή ανάμνησή του. Ήταν ξεχωριστός άνθρωπος· είχε πηγαίο χιούμορ – θυμάμαι σαν παιδί πόσο ήθελα να είμαι μαζί του. Χαιρόμουν κάθε φορά που θα βρισκόμασταν είτε στα Ανώγεια είτε όταν πήγαινα να τον δω στην Αθήνα σαν τραγουδούσε στο Θεμέλιο. Ήμουν δέκα ετών το 1975, μετά τη χούντα, όταν έμεινα για δύο μήνες με τον πατέρα μου στην Αθήνα.

Πήγαινα συχνά στο κέντρο όπου έπαιζε ο πατέρας μου στο Σύνταγμα, το Δοξάρι, και μου είχε μάθει τον δρόμο πώς να πηγαίνω στην Πλάκα, στο Θεμέλιο. Είχε ενημερώσει στην είσοδο –επειδή είχε πάντα ουρά από κόσμο– να με βάζουν αμέσως μέσα και πήγαινα κατευθείαν στο καμαρίνι του. Χαιρόταν που με έβλεπε. Είχε ορίσει και ένα τραπέζι που μου κρατούσαν και θαύμαζα αυτόν και την ορχήστρα» θυμάται ο Γιώργης Ξυλούρης.

Η αδερφή του Νίκη Ξυλούρη μοιράζεται μαζί μας την εικόνα του θείου της Νίκου όπως τη συνέθεσε η ίδια μέσα από τις αφηγήσεις του πατέρα της και των ανθρώπων που τον γνώρισαν. «Την αγάπη για τον θείο μου τη λαμβάνω από τη θλίψη του πατέρα μου που την κουβαλάει ακόμη. Δεν έχει πάψει να λυπάται τόσα χρόνια μετά για τον χαμό του αδερφού του. Από παιδί το νιώθω, ακόμη και όταν εκείνος δεν λέει πολλά λόγια. Και είναι φυσικό γιατί ήταν ένας ιδιαίτερα χαρισματικός άνθρωπος, μοναδικός. Απ’ όσους τον έζησαν μόνο όμορφα λόγια ακούω. Ήταν όλο φως».

Μου μιλάει για τα δύσκολα παιδικά χρόνια που βίωσαν ο πατέρας και τα αδέρφια του. «Όταν έκαψαν το χωριό οι Γερμανοί έφυγαν κατατρεγμένα τα γυναικόπαιδα – μετά τον πόλεμο πήγαν τα παιδιά στο οικοτροφείο στο Ηράκλειο. Πίσω στο χωριό η κάθε οικογένεια έφτιαξε από ένα μικρό δωμάτιο για να στεγαστούν όταν επέστρεψαν.

Ο πατέρας μου μου αφηγείται ότι δεν μπορούσαν να καταλάβουν για ποιο λόγο γύρισαν σε εκείνο το “μαύρο μέρος”. Δεν τα λέει ωστόσο με θλίψη αλλά ως αποδοχή της δυσκολίας. Και δεν υπήρχε άλλη σκέψη από το “να τα καταφέρουμε”. Αυτό που καλλιεργήθηκε σε αυτούς τους ανθρώπους ήταν η καλοσύνη και η ευσπλαχνία. Να βοηθάμε όταν έχουμε και όταν δεν έχουμε. Αυτό τους έκανε καλύτερους ανθρώπους – ή εμείς είμαστε χειρότεροι σαν κοινωνία. Ήταν μια γενιά καλών ανθρώπων».

Ζητάω από τον Γιώργη Ξυλούρη να μου μεταφέρει μια κοινή τους στιγμή που έχει χαραχτεί στη μνήμη του. «Με συγκινεί κάθε φορά που τη σκέφτομαι. Ημουν 15 χρόνων όταν πέθανε. Πολλές φορές έμενα σπίτι του στο Γαλάτσι και έκανα παρέα με τα ξαδέρφια μου, τον Γιώργο και τη Ρενάτα. Οταν είχε πια αρρωστήσει πήγε Αμερική, επέστρεψε και ήταν καταβεβλημένος από τις θεραπείες. Μια μέρα ήμασταν οι δυο μας στο δωμάτιο και μου είπε: “Γιώργο, θες να παίξουμε λίγο;”. Hταν η μοναδική φορά που έπαιξα μαζί του. “Το ρωτάς;” του λέω.

Φέραμε τη λύρα και το λαούτο, άρχισε να παίζει ένα συρτό κι εγώ τον συνόδευα μαλακά. Τα δάχτυλα ήταν λίγο δυσκίνητα πια, αλλά έρεε το τέμπο, τα κατάφερνε ακόμη. Σταμάτησε μια στιγμή και μου λέει: “Γιώργο, καλά παίζω;”. Δεν ήξερα τι να πω, δεν το περίμενα. Μόλις πριν από λίγο είχαν μπει η θεία μου και η μητέρα μου στο δωμάτιο γιατί μας άκουσαν και απευθύνθηκα σε αυτές: “Εμένα ρωτά εάν επαίζει καλά, εάν είναι δυνατόν” και εκείνος λύθηκε στα γέλια» θυμάται και ακούω τη συγκίνηση στη φωνή του.

Η συνεργασία του Σταύρου Ξαρχάκου με τον Νίκο Ξυλούρη ξεκίνησε το 1972 με το άλμπουμ «Διόνυσε καλοκαίρι μας». Αυτή υπήρξε η πρώτη στροφή του τραγουδιστή προς το «έντεχνο» – ένας δίσκος που περιλαμβάνει τραγούδια όπως το εμβληματικό «Αυτό τον κόσμο τον καλό», ενώ συνολικά ηχογράφησε σε πρώτη εκτέλεση 32 τραγούδια σε μουσική σύνθεση. Ασφαλώς η στιγμή-ορόσημο στη συνεργασία τους ήταν το 1973 εν μέσω δικτατορίας, όταν ο θίασος της Τζένης Καρέζη και του Κώστα Καζάκου ανέβασε το εμβληματικό θεατρικό έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου.

Τα τραγούδια που ερμήνευσε επί σκηνής ο Νίκος Ξυλούρης έγιναν σύμβολα της αντιδικτατορικής δράσης, ενώ η παράσταση μετατράπηκε σε αντιχουντική διαδήλωση. Μάλιστα υπάρχει μια γλαφυρή ιστορία πίσω από ένα από τα τραγούδια του Καμπανέλλη που έγραψε για την παράσταση, στο οποίο αναφέρονται τοπωνύμια της Μικράς Ασίας όπως Εσκί Σεχίρ, Καραχισάρ κ.ά. Ο Σταύρος Ξαρχάκος θυμάται χαρακτηριστικά: «Ο Νίκος δεν μπορούσε να το τραγουδήσει και δεν καταλάβαινα πού είναι η δυσκολία. Τελικά μου το είπε: “Μα το ναι, δεν μπορώ να το πω. Εχει πολλές ξένες γλώσσες αυτό το τραγούδι”».

Η Νίκη Ξυλούρη επιβεβαιώνει τη στενή φιλική σχέση που είχαν αναπτύξει οι δυο τους. «Με τον Ξαρχάκο είχε την πιο στενή σχέση απ’ όλους τους συνεργάτες του και απ’ ό,τι ξέρω από τον πατέρα μου τον ξεχώριζε και σαν άνθρωπο εκτός από καλλιτέχνη». Στη συναυλία εκτός από τα τραγούδια των δυο τους δεν θα λείψουν τα τραγούδια από τα έργα του Γιάννη Μαρκόπουλου, του Χρήστου Λεοντή, του Ηλία Ανδριόπουλου και του Λουκά Θάνου που ερμήνευσε ο Νίκος Ξυλούρης.

Γεννημένος στα Ανώγεια του Ρεθύμνου στις 7 Ιουλίου 1936, o Ψαρονίκος έφυγε από τη ζωή στις 8 Φεβρουαρίου του 1980, σε ηλικία μόλις 44 χρόνων. Τα 42 χρόνια απουσίας του δεν έχουν διόλου απαλείψει από τη συνείδηση του κόσμου το μεγαλείο του. «Στην Κρήτη είναι ο εμπνευστής. Σε κάθε σπίτι που πας βλέπεις τη φωτογραφία του. Είναι ο λατρεμένος. Με το που θα αναφέρεις το όνομά του σε όσους τον έχουν ζήσει το πρόσωπό τους φωτίζεται με ένα χαμόγελο. Ο θείος μου ήταν καθηλωτικός και συνάμα απλός και δοτικός. Αυτή η απλότητά του και συγχρόνως το μεγαλείο του πάνω στη σκηνή με έκαναν να τον θαυμάζω ακόμη περισσότερο. Οταν έπιανε το μικρόφωνο γέμιζε ο χώρος ενέργεια, όταν έπιανε τη λύρα, επίσης.

Γιατί ο θείος μου εκτός από ένας μοναδικός αυθεντικός τραγουδιστής, ήταν επίσης ένας εξίσου αξεπέραστος θαυμάσιος λυράρης, με φοβερή τεχνοτροπία στο δοξάρι. Οι δικές του συνθέσεις που έγραψε μαζί με τον θείο μου τον Γιάννη είναι εξίσου μοναδικές· έγραψαν θαυμάσια πράγματα μαζί, που ακόμη και σήμερα είναι πρωτοποριακά. Και τα παραδοσιακά τραγούδια κατάφερνε και τα έκανε δικά του. Είχε αυθεντικότητα, ενώ το έκανε καινούργιο το παλιό» λέει ο Γ. Ξυλούρης.

Στην ερώτησή μου εάν αγαπούν κάποιο από τα τραγούδια του Νίκου Ξυλούρη ιδιαίτερα και οι δυο τους χρειάζονται χρόνο για να απαντήσουν. Ο Γιώργης θα μου πει το «Ήταν ο τόπος μου βράχος και χώματα, ήλιος και μαύρο κρασί» και το σιγοτραγουδάει στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής. Η Νίκη από την πλευρά της «ένα τραγούδι κρητικό που μου αρέσει πολύ είναι το “Σύννεφα φέρετε βροχή”. Δεν είναι τόσο γνωστό όσο άλλα κρητικά του, μα το αγαπώ πολύ. Ετσι κι αλλιώς ήταν τόσο επιλεκτικός στα τραγούδια που ερμήνευσε… δεν μπορείς να βρεις κάποιο που δεν ήταν ωραίο, όπως κι αυτά που έχει συνθέσει. Είχε φοβερό ένστικτο και κρίση ως προς το τι θα ερμηνεύσει, μια σπάνια αντίληψη».

Για το κλείσιμο κρατάω τα λόγια της Νίκης για την επικείμενη μεγάλη συναυλία στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού: «Χαίρομαι πολύ με αυτό το αφιέρωμα, είναι κάτι που αξίζει στον θείο μου και θεωρώ ότι για πρώτη φορά γίνεται με τέτοια εμβέλεια και σοβαρότητα. Παρότι η αγάπη του κόσμου είναι άσβεστη, η πολιτεία δεν έχει ασχοληθεί όσο θα έπρεπε με τον Νίκο Ξυλούρη. Αυτήν τη βραδιά θα είμαστε εκεί, δίπλα του. Θα είναι κι αυτός εκεί με έναν ωραίο τρόπο και θα μας ακούει».

INF0